2025-yil - yubileylar yili

“Yildan yilning farqi bor”, deydilar. Shu nuqtayi nazardan, 2025-yil yodda qoladigan muhim voqealar va yubiley sanalariga boy bo‘ldi. Ayniqsa, joriy yilda Birlashgan Millatlar Tashkilotining 80 yilligi hamda YEXHK Xelsinki hujjatining 50 yilligi keng nishonlanayotgani alohida e'tiborga molikdir. BMT Bosh Assambleyasining 80-yubiley sessiyasida xalqaro hamjamiyat mazkur xalqaro tashkilot faoliyatini isloh qilish zarurligini yana bir bor tasdiqladi. Bu islohotlar samaradorlikni oshirish imkoniyatlarini aniqlash, vazifalarni bajarish tartibini qayta ko‘rib chiqish hamda ehtimoliy tarkibiy o‘zgarishlar va dasturlarni qayta tuzish masalalarini o‘z ichiga oladi.

Ayni chog‘da 2025-yilda jahon hamjamiyati inson huquqlari bo‘yicha birinchi majburiy yuridik shartnoma - Irqiy kamsitishning barcha shakllariga barham berish to‘g‘risidagi konvensiya qabul qilinganining 60 yilligini, shuningdek, zamonaviy ijtimoiy va siyosiy hayotning gender mezoniga asos solgan Xotin-qizlar to‘g‘risidagi Pekin deklaratsiyasi va Harakat dasturining 30 yilligini nishonlamoqda.

Inson huquqlari - hozirgi zamon sivilizatsiyasi taraqqiyotining o‘ziga xos ko‘rsatkichi. Afsuski, dunyoda yuz berayotgan ijtimoiy- iqtisodiy inqirozlar, iqlim o‘zgarishlari, narx-navo kelishmovchiliklari, oziq- ovqat xavfsizligi, raqamlashtirish borasidagi tengsizliklar, o‘zaro ishonchning yo‘qolishi kabi muammolar inson huquqlari masalalariga va 2030-yilgacha bo‘lgan davrda barqaror rivojlanish sohasidagi kun tartibini amalga oshirish jarayonlariga salbiy ta’sir ko‘rsatmoqda.

Hozirgi davrda Yangi 0‘zbekiston ortga qaytmas demokratik islohotlar yo'lidan dadil bormoqda, pragmatik tashqi siyosat yuritmoqda, jahon hamjamiyati bilan ochiq va faol muloqot olib bormoqda. Mamlakatimizda inson huquqlari va erkinliklarini himoya qilish kafolatlarini kuchaytirish bo‘yicha keng qamrovli islohotlar amalga oshirilmoqda.

XXI asrning konstitutsiyaviy manzarasi

Biz tez o‘zgaruvchan sharoitlarda shakllanadigan va sezilarli xilmaxillikka ega bo‘lgan konstitutsiyalar dunyosida yashayapmiz. Bugungi kunda konstitutsiyalar milliy o'zlikni shakllantirishga, ijtimoiy kelishmovchiliklarni yumshatishga, inson hayotini mashinalar va sun’iy intellekt bilan o‘zaro munosabatlarga moslashtirishga, shuningdek, tabiiy va texnogen inqirozlarni bartaraf etishga ko‘maklashmoqda.

XXI asrning birinchi choragi butun dunyoda shiddatli konstitutsiyaviy islohotlar va konstitutsiyalarni yangilash davri bo‘ldi. Statistik ma’lumotlarni keltiramiz: XXI asrda dunyo mamlakatlarida 60 ga yaqin yangi konstitutsiyalar qabul qilingan; parlamentlar konstitutsiyalarga tuzatishlarni 750 martadan ortiq ko‘rib chiqqan. Dunyoda o‘zgarishlarga uchramagan konstitutsiyalar deyarli qolmadi. Qisqa aytganda, zamonaviy konstitutsiyalar globallashuv va milliy taraqqiyot talablariga mos hamda muvofiq bo‘lishga intilmoqda.

Binobarin, tuzatishlar kiritish imkoniyati barcha konstitutsiyalarning muhim xususiyatidir. Konstitutsiyaviy islohotlarning o‘ziga xos jihatlaridan biri - asosiy qadriyatlarni, eng avvalo, davlat suvereniteti va mamlakat hududiy yaxlitligi, oila va bolalik kabi qadriyatlarni mustahkamlash orqali milliy konstitutsiyaviy o‘zlikni yanada kuchaytirish hisoblanadi.

Konstitutsiyani tushunish haqiqiy amaliyotni ham, shuningdek, konstitutsiyaviy normalarni qo‘llashni ham birdek nazarda tutadi. Boshqacha aytganda, ayni jarayon “Amaldagi Konstitutsiya” tushunchasini anglatadi. Bundan ko‘zlangan asosiy maqsad - konstitutsiyaviy davlat qurishdir.

Konstitutsiyaning rivojlanishi, umuman olganda, doimo jamiyat va davlat taraqqiyotining asosiy bosqichlariga mos keladi.

Konstitutsiya davlat va jamiyat rivojlanishining deyarli barcha jihatlarini qamrab olib, eng umumlashgan normativ tartibga solishni belgilaydi. Konstitutsiya boshqa qonunlarga, shu jumladan, kodekslarga qaraganda ko‘proq butun jamiyatga, ijtimoiy qatlamlarga, inson va fuqaroga qaratilgan bo‘ladi.

XXI asr konstitutsiyaviy taraqqiyotining tendensiyalari

Jahondagi konstitutsiyaviy o‘zgarishlarni o‘rganish shuni ko‘rsatadiki, davlatning Asosiy Qonunini zamon talablariga moslashtirish va yuzaga kelayotgan muammolarga javob bera olish qobiliyati uning o‘ziga xos xususiyati hisoblanadi.

Dunyoda zamonaviy konstitutsiyaviy rivojlanishning ustuvor tendensiyalari quyidagilardan iborat:

• konstitutsiyaviy islohotlarning keng qamrovligi. Bu islohotlar siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy, madaniy va gumanitar sohalarni, shuningdek, konstitutsiyaviy o‘zgarishlar va modernizatsiya jarayonlarining o‘zaro bog‘liqligi hamda aloqadorligini qamrab oladi;

• konstitutsiyaviy tartibga solish ko‘lamining kengayishi, ya’ni davlat boshqaruvi tizimini isloh qilish va boshqaruv shaklini o‘zgartirish;

• konstitutsiyaviy makonni rivojlantirish, huquqiy suverenitetni mustahkamlash va davlatning konstitutsiyaviy o‘ziga xosligini (qiyofasini) belgilash;

• inson konstitutsiyaviy huquq va erkinliklari ro‘yxatini kengaytirish hamda inson huquq va erkinliklarining sud orqali himoya qilinishi tartibini kuchaytirish;

• konstitutsiyaviy sudlov vakolatlarini kengaytirish, fuqarolarga Konstitutsiyaviy sudga bevosita murojaat qilish huquqini berish;

1. konstitutsiyaviy huquq ijodkorligining globallashuvi, xalqaro huquqning umume’tirof etilgan prinsiplari va normalarini dunyo davlatlarining milliy konstitutsiyalarida mustahkamlash;
2. davlat va jamiyatning konstitutsiyaviy rivojlanishini ekologiyalashtirish, sifatli tibbiy yordamdan foydalanish imkoniyati prinsipini amalga oshirish;
3. raqamli huquqlarni mustahkamlash va rivojlantirish, axborot jamiyatini institutsionallashtirish, kiberxavfsizlikni huquqiy tartibga solish;
4. konstitutsiyaviy rivojlanishni baynalmilallashtirish, xalqaro huquq normalari ta’sirini kuchaytirish.

Zamonaviy dunyoda Konstitutsiya davlatning siyosiy va ijtimoiy barqarorligini ta’minlash, fuqarolik jamiyatini barqaror rivojlantirishning asosiy omillaridan biri hisoblanadi.

Hozirgi zamon konstitutsiyalari faqatgina hokimiyat institutlari o‘rtasidagi munosabatlarni yaratish va tartibga solish, protsedura jarayonlarini belgilash bilan cheklanib qolmaydi. Ular insonparvarlashtirish jarayonini boshdan kechirgan, alohida shaxslar va guruhlarning markaziy rolini belgilab, huquqlar va asosiy erkinliklar to‘g‘risidagi qonunlar majmuini Konstitutsiyaning asosiy unsurlaridan biri sifatida o‘z ichiga olgan. Konstitutsiyaviy islohotlarning muvaffaqiyati ko‘p jihatdan jamiyatning turli qatlamlaridan bo‘ladigan qo‘llab- quvvatlashlarga bog‘liq.

Yangi O‘zbekiston Konstitutsiyasining xususiyatlari

Aynan O‘zbekistonda o‘tkazilgan so‘nggi konstitutsiyaviy o‘zgarishlar mazmun-mohiyatini muxtasar tahlil etadigan bo‘lsak, mazkur jarayonda xalqning keng ishtiroki - konstitutsiyaviy islohotlarning birinchi o‘ziga xos xususiyati hisoblanadi. Keng jamoatchilik ishtiroki va mazmunli munozaralar ta’minlangan ochiq va erkin jamoatchilik muhokamasidan keyingina Konstitutsiyaga tegishli o‘zgartirishlar ishlab chiqildi.

Ikkinchi xususiyati - inson huquqlarini himoya qiluvchi organlarning konstitutsiyaviy- huquqiy maqomi belgilangani. Parij prinsiplari, Vena deklaratsiyasi va Harakatlar dasturi tavsiyalariga muvofiq O‘zbekistonda inson huquqlari bo‘yicha milliy institutlar tashkil etilgan. O‘zbekiston dunyoda inson huquqlari bo‘yicha milliy institutlarning konstitutsiyaviy maqomini mustahkamlagan to‘rtinchi (Meksika, Marokash va Misrdan keyin) davlatga aylandi.

Uchinchi xususiyati - inson huquqlari va erkinliklarini samarali himoya qilish kafolatlari kuchaytirilgani. Ma’lumki, Inson huquqlari bo‘yicha Vena deklaratsiyasi va Harakatlar dasturida har bir davlatga inson huquqlari bo‘yicha milliy harakatlar rejalarini qabul qilish tavsiya etilgan. Bugungi kunda dunyoning 80 ta mamlakatida inson huquqlari sohasida 150 dan ortiq milliy reja (strategiya)lar qabul qilingan.

O‘zbekistonda 2020-yildan boshlab Inson huquqlari bo‘yicha Milliy strategiya amalga oshirilmoqda. Ushbu strategiyada konstitutsiyaviy shikoyat institutini joriy etish, Konstitutsiyaviy sudda masalalarni ko‘tarish huquqiga ega bo‘lgan subyektlar doirasini kengaytirish vazifalari ham qamrab olingan.

Hozirda 2030-yilgacha mo‘ljallangan yangi strategiya ishlab chiqilmoqda. Unda yangi tahrirdagi Konstitutsiya normalarini hisobga olgan holda asosiy huquqlarni himoya qilish ustuvor yo‘nalish bo‘ladi.

To‘rtinchi xususiyati - fuqarolarning konstitutsiyaviy madaniyatini shakllantirishga alohida ahamiyat qaratilgan. Bu o‘rinda BMTning Inson huquqlari sohasidagi ta’lim bo‘yicha Jahon dasturi doirasida ta’lim muassasalarida inson huquqlarini o‘qitishga qaratilgan chora-tadbirlar amalga oshirilayotganini alohida qayd etish lozim.

O‘zbekiston Konstitutsiyaviy sudi - 30 yoshda

Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyevning “Yangi tahrirdagi Konstitutsiya bizga inson huquqlari, demokratiya, erkinlik, barqarorlik, tenglik va taraqqiyot tamoyillariga asoslangan huquqiy va adolatli davlat qurish yo‘llarini keng ochib berdi”, deb ta’kidlagani zamirida g‘oyat ulug‘vor haqiqatlar mujassam. Chunki Konstitutsiyamizda davlat va jamiyat taraqqiyotining huquqiy mafkurasi, xalqimiz Yangi O‘zbekistonni bunyod etish yo‘lida tayanadigan konstitutsiyaviy qadriyatlar va tamoyillar qat’iy belgilab berilgani bu fikrning yaqqol isbotidir.

Eski tahrirdagi matnda Konstitutsiya normalarini to‘g‘ridan- to‘g‘ri qo‘llashga doir ushbu mexanizmlar mavjud emasdi. Asosiy Qonunimizning “Konstitutsiya va qonunning ustunligi” bobidagi 15 va 16-moddalar yangi va eski matndagi normalar bilan o‘zaro qiyoslansa, bu fikrlarimiz qanchalik haqqoniy ekanligi o‘z tasdig‘ini topadi. Yangi tahrirdagi Konstitutsiyaning 15-moddasiga muvofiq: “O‘zbekiston Respublikasida O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi va qonunlarining ustunligi so‘zsiz tan olinadi. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi mamlakatning butun hududida oliy yuridik kuchga ega, to‘g‘ridan-to‘g‘ri amal qiladi va yagona huquqiy makonning asosini tashkil etadi”.

Madridda 2025-yil oktabrda bo‘lib o‘tgan Konstitutsiyaviy sudlar jahon konferensiyasining oltinchi kongressida ishtirokchilar sud qarorlari vijdonan bajariladigan va sud tanqidining konstruktivligini ta’minlashga imkon beradigan konstitutsionalizm madaniyatini shakllantirishga chaqirgani bejiz emas.

O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyaviy sudi 2025-yilda o‘zining o‘ttiz yilligini nishonlamoqda. Ta’kidlash joizki, 1990-yildayoq, bundan 35 yil oldin O‘zbekiston Respublikasida konstitutsiyaviy nazorat to‘g‘risidagi birinchi qonun qabul qilingan va Konstitutsiyaviy nazorat qo‘mitasi tashkil etilgan edi.

O‘z faoliyati davomida Konstitutsiyaviy sud konstitutsiyaviy odil sudlov amaliyotini shakllantirdi. Shu bilan birga, ushbu amaliyot uzluksiz rivojlanib bormoqda. Bu esa huquq tizimi bir joyda to‘xtab qolmay, boshqa ijtimoiy-siyosiy jarayonlar va institutlar bilan birgalikda izchil taraqqiy etayotganidan dalolat beradi.

Shunday qilib, Konstitutsiyaviy Qonunga kiritilgan o‘zgartirishlar natijasida tugatish prinsipi shikoyatni ish yuritishga qabul qilishga yondashuvning asosi etib belgilandi. Unga ko‘ra, shikoyatni ish yuritishga qabul qilish uchun arizachi sud himoyasining barcha ichki davlat vositalarini tugatishi lozim bo‘ladi.

Bir qarashda mavhum va konstitutsiyaviy odil sudlovga erishishni cheklashi mumkin bo‘lib ko‘rinadigan bunday qaror, aslida:

birinchidan, konstitutsiyaviy nazorat organi faoliyatining sifatini oshirishga;

ikkinchidan, butun sud tizimining uyg‘un ishlashini ta’minlashga; uchinchidan, sudlar funksiyalarining takrorlanish holatlarini cheklashga qaratilgan.

Shuni ham alohida ta’kidlash joizki, 2024-yilda Inson huquqlari bo‘yicha O‘zbekiston Respublikasi Milliy markazi tomonidan Konstitutsiyaviy sudga “O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyaviy sudi to‘g‘risida”gi Konstitutsiyaviy Qonunining 86-moddasiga sharh berish masalasi kiritildi. Konstitutsiyaviy sudning tushuntirishicha, ishni sudda ko‘rish tugagan kun deganda, ishni ko‘rib chiqish yakunlari bo‘yicha qabul qilingan so‘nggi sud hujjati sanasini tushunish lozim.

Konstitutsiyaviy sud huquqiy maqomining yana bir muhim jihati - uning vakolatlari doirasi kengaytirilganidir. Birinchi navbatda, sud O‘zbekiston Respublikasida referendumga qo‘yilayotgan masalalarning Konstitutsiyaga muvofiqligi to‘g‘risida xulosa berish huquqiga ega bo‘ldi. Bu huquq 2023-yilgi konstitutsiyaviy islohotlar jarayonida muvaffaqiyatli qo‘llanildi.

Konstitutsiyaviy sud Konstitutsiyani qo‘llash va talqin qilish jarayonida uning nafaqat “harfi”, ya’ni shakli va matni, balki “ruhi”, demakki, tub mazmun-mohiyati ham taraqqiyotning har bir yangi bosqichiga nechog‘li mutanosibligini aniqlab, uning muayyan qoidalarini jamiyatdagi o‘zgarayotgan munosabatlarga moslashtirib boradi.

Shu ma’noda, O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyaviy sudi faoliyatidagi o‘ttiz yillik bosqich - Yangi O‘zbekistonning konstitutsiyaviy odil sudlovi rivojlanishiga oraliq yakun yasash uchun muhim nuqtadir. Bugungi kunda ham Konstitutsiyada belgilangan fundamental huquqiy tamoyillarga sodiqligini baralla namoyon etar ekan, Konstitutsiyaviy sud mamlakat taraqqiyotining huquqiy poydevorini yaratish va mustahkamlash ishiga munosib hissasini qo‘shmoqda.

Konstitutsiya - doimo harakatdagi muhim siyosiy-huquqiy hujjat. Ya’ni u hayot jo‘shqinligi va o‘zgarishlarini o‘zida yaqqol aks ettiradi. Hozirgi kunda konstitutsiyaviy vatanparvarlikni shakllantirish ustuvor vazifa.

Konstitutsiyaviy vatanparvarlik tushunchasining tub mazmun-mohiyati shuki, bunda fuqarolar o‘z Vatani va xalqini, uning tarixi, madaniyati, azaliy qadriyatlari va huquqiy an’analarini faqat sevish hamda hurmat qilish bilangina cheklanib qolmaydi. Balki ular zimmasidagi konstitutsiyaviy majburiyatlarni halollik va ulkan mas’uliyat bilan ado etish orqali Konstitutsiyada qayd etilgan suveren, demokratik, huquqiy, ijtimoiy va dunyoviy davlatni barpo etish ishiga o‘zining munosib hissasini qo‘shishga intiladi.

Akmal SAIDOV,
Oliy Majlis Qonunchilik palatasining deputati,
akademik.
“Xalq so‘zi” gazetasining 2025-yil 25-noyabr sonidan olindi