Shaxs sudning qarorisiz qirq sakkiz soatdan ortiq vaqt davomida ushlab turilishi mumkin emas

Jamiyat taraqqiyoti qonun ustuvorligi va sud hojimiyatining mustaqilligi bilan chambarchas bog‘liq. So‘nggi yillarda sud-huquq sohasida amalga oshirilayotgan islohotlar mamlakatimizda inson qadrining yanada yuksalishiga, uning huquq va erkinliklari oliy darajada qadrlanishini taʼminlashga xizmat qilayotir.

Qamoqqa olish tarzidagi ehtiyot chorasini qo‘llash yoki qamoqda saqlash muddatini uzaytirish uchun sanksiya berish vakolatining sudlarga o‘tkazilishi bu boradagi dastlabki qadamlar bo‘lgan bo‘lsa, keyingi yillarda bu islohotlar yanada jadallashdi. Jinoyatni sodir etishda gumon qilingan shaxslarni ushlab turish muddati 72 soatdan 48 soatga, qamoqqa olish va uy qamog‘i tarzidagi ehtiyot choralarini qo‘llashning, shuningdek, dastlabki tergovning eng ko‘p muddati 1 yildan 7 oyga qisqartirildi.

Xususan, aholining odil sudlovga bo‘lgan ishonchini oshirish maqsadida "Xabeas korpus" instituti kengaytirilib, tergov ustidan sud nazorati yana-da kuchaytirildi. Bu kabi islohotlarning mantiqiy davomi sifatida yangilanayotgan Konstitutsiyada O‘zbekiston - xuquqiy davlat deb eʼtirof etilib, inson xuquqlariga oid normalar uch barobar ko‘paymoqda. Yaʼni fuqarolarning hukuq va erkinliklarini ishonchli himoya qilish davlatning konstitusiyaviy majburiyati sifatida qayd etilmoqda.

Shundan kelib chiqib, yangi tahrirdagi Konstitutsiyaning 27-modda- sida har kim erkinlik va shaxsiy daxlsizik xuquqiga egaligi, hech kim qonunga asoslanmagan holda hibsga olinishi, ushlab turilishi, qamoqqa olinishi, qamoqda saqlanishi yoki uning ozodligi boshqacha tarada cheklanishi mumkin emasligi, hibsga yoki qamoqqa olishga va qamoqda saqlashga faqat sudning qaroriga ko‘ra yo‘l qo‘yilishi hamda shaxs sudning qarorisiz qirq sakkiz soatdan ortiq muddat ushlab turilishi mumkin emasligi qatiy belgilanmoqda.

Axamiyatlisi, shaxsni ushlash chog‘ida unga tushunarli tilda uning huquqlari va ushlab turilishi asoslari tushuntirilishi shartligi Konstitutsiya doirasida mustahkamlanmoqda. Bu normalar shaxsning erkinligini cheklash bilan bogliq har qanday harakat faqatgina sud qarori asosida amalga oshirilishi, kelgusida tergov organlari tomonidan insonlarni noqonuniy hiboga yoki asossiz qamoqqa olish va saqlashga yo‘l qo‘ymaslikka qaratilgandir. Yani xalqaro eʼtirof etilgan " "Xabeas korpus" institutini qo‘llash ko‘lami yanada kengayadi.

Bosh qomusimizda shaxsni ushlash chog‘ida unga tushunarli tilda uning xuquqlari va ushlab turilishi asoslari tushuntirilishi kerakligi, ayblanuvchi va sudlanuvchilarga o‘ziga qarshi ko‘rsatma bermaslik, sukut saqlash huquqi ham berilmoqda. Yaʼni xalqaro eʼtirof etilgan "Miranda qoidasi" o‘z aksini topib, fuqarolarning xukuqlarini ximoya qilishning zamonaviy usullarini o‘zida mujassam etgan mexanizmlar Konstitutsiya darajasida kuchaytirilmoqda.

Oddiy tilda aytadigan bo‘lsak, "siz sukut saqlashingiz mumkin", ushbu ishda bizga aytayotgan har bir so‘zingiz sudda o‘zingizga qarshi dalil sifatida ishlatilishi mumkin", "siz advokat xizmatidan foydalanish huquqiga egasiz, agar foydalanish imkoniyatingiz bo‘lmasa, davlat tomonidan sizga advokat beriladi" kabi hukuqlar endilikda har bir ushlangan, erkin harakatlanish xuquqi chegaralanayotgan shaxsga tushuntiriladi.

Tahlillar xukuq-tartibot organlari tomonidan shaxs qo‘lga olingan zaxotiyok, u qanday huquqlarga ega ekani tushuntirilmayotganini ko‘rsatmoqda. Natijada, gumon qilinuvchining xuquqlari dastlabki vaqtdayoq xavf ostida qolyapti. Konstitutsiyaga kiritilayotgan bu normalar qonunni buzgan holda hibsga yoki qamoqqa olish, ushlab turish, qamoqda saqlash yoxud erkinlikni boshqa tarzda cheklashning oldini olishga karatilgan konstitutsiyaviy kafolatlardir.

Xuddi shunday normalar Inson xuquqlari umumjahon deklaratsiyasining 3 va 5-moddalarida, Fuqarolik va siyosiy huquqlar to‘grisidagi xalqaro paktning 7, 9-moddalarida, Inson huquqlari va asosiy erkinliklarini himoya qilish to‘grisidagi Yevropa konvensiyasining 5-moddasida, shuningdek, ko‘plab xorijiy davlatlar konstitutsiyalarida mavjud.

Bu yangiliklar sud-huquq tizimini yanada demokratlashtirish va liberallashtirish hamda inson huquqlarini ishonchli taʼminlash maqsadida "Miranda qoidasi" va "Xabeas korpus" tartibining kengroq joriy etilishiga xizmat qiladi. Eng muhimi, inson xukuq va erkinliklari ko‘zlab faoliyat ko‘rsatishiga olib keladi.

Sherzod TO‘XTASHEV,

Oliy Majlis Qonunchilik palatasi deputati,

"Xalq so‘zi" gazetasining 2023-yil 13-aprel sonidan olindi