Axborot sohasi - Yangi O‘zbekiston konsepsiyasining muhim tarkibiy qismi

Ilgari axborot sohasini faqat aloqa, telekommunikatsiya, texnik vositalarni ishlab chiqarish va undan foydalanish sohasi sifatida tushungan bo‘lsalar, bugungi kunga kelib elektron iqtisodiyot va boshqaruv, elektron xizmatlar, elektron to‘lovlar, dasturiy taʼminotni ishlab chiqish va joriy etish kabi tarkibiy qismlar undan muhim o‘rin egalladi.

XXI asrda internet faol rivojlanishi odamlarning axborot texnologiyalarga bo‘lgan talabining shiddatli o‘sishini taʼminladi. Tarmoq orqali odamlar bugun nafaqat bir-birlari bilan muloqot qilmokda, balki yangiliklarni olish, keng doiradagi turli-tuman xizmatni boshqarish vositasi sifatida foydalanmokda. Elektron ommaviy axborot vositalari va ijtimoiy tarmoqlar hayotimizda muhim o‘rin egallagani sababli ularsiz zamonaviy axborot sohasi faoliyatini ham tasavvur etib, zamonaviy jamiyat uchun axborot sohasining holati muhim sifat ko‘rsatkichi bo‘lib xizmat qilishi mumkin. Obyektiv statistik maʼlumotlarning tahlili shuni ko‘rsatadiki, mamlakat qanchalik rivojlangan bo‘lsa, uning axborot sohasi shunchalik rivojlangan va aksincha bo‘ladi.

Qisqa tarixiy davrda axborot sohasi sof texnik muhitdan ijtimoiy rivojlanishning muhim platformasiga, demokratik institutlarni qo‘llab-quvvatlash, fuqarolarning ajralmas huquqlarini taʼminlash maydoniga aylandi. Va endi, mamlakat rivoji haqida gap ketganda, mutaxassislar uning axborot makonining rivojlanishini tahlil qilishga asosli ravishda murojaat qilishadi.

Davlatning axborot sohasi nafaqat erishilgan darajani, balki rivojlanish istiqbollarini ham tavsiflaydi. Virtual makon haqiqiy ajralmas qismiga aylandi va ko‘p jihatdan uning ochiqligi va samaradorligiga hissa qo‘shadi.

Axborot sohasi jamiyat taraqqiyotida muhim rol o‘ynaydi. Axborot texnologiyalari va kommunikatsiya tarmoqlarining rivojlanishi bilan u zamonaviy jamiyatning asosiy elementiga aylandi. Axborot sohasining asosiy jihatlari quyidagilardan iborat:

1. Axborot almashinuvi: axborot sohasi odamlar, tashkilotlar va davlatlar o‘rtasida axborog almashinuvini taʼminlaydi. Bu bilim, tajriba, g‘oyalar, yangiliklar va boshqa maʼlumotlarni uzatish uchun sharoit yaratadi. Bu esa jamiyat rivojiga xissa qo‘shadi. Axborotning tez va samarali almashinuvi aloqa, hamkorlik va innovatsiyalarni yaxshilashga yordam beradi.

2. Axborot olish imkoniyati: axborot sohasi jamiyatning keng doirasi uchun turli xil maʼlumotlarga kirishni taʼminlaydi. Internet va raqamli texnologiyalar paydo bo‘lishi bilan odamlar real vaqt rejimida maʼlumot qidirish, o‘qish, ishlash, dam olish va jamiyat hayotida makon va zamon cheklovlarisiz ishtirok etish imkoniyatiga ega bo‘ladilar.

3. Iqtisodiy taraqqiyot: aoborot sohasi iqtisodiy rivoklanishning muhim omilidir. U yangi texnologiyalarni yaratish va tarqatishni qo‘llab quvvatlaydi, innovatsiyalarni rag‘batlantiradi, yangi ish o‘rinlarini yaratadi va raqamli iqtisodiyotni rivojlantiradi. Axborot texnologiyalari tufayli biznesning yangi shakllari, elektron tijorat, raqamli platformalar va xizmatlar paydo bo‘lmoqda. Bu esa mahsuldorlikning o‘sishi va iqtisodiy taraqqiyotta yordam beradi.

4. Siyosiy soha: axborot sohasi jamiyatning siyosiy hayotida muhim rol o‘ynaydi. Bu siyosiy voqealar, hukumat faoliyati va fuqarolarning huquqlari va erkinliklari to‘g‘risida erkin maʼlumot oqimini taʼminlaydi. Axborot texnologiyalari va ijtimoiy tarmoqlar odamlarga o‘z fikrlarini bildirish, safarbar qilish, birlashtirish va nazoratni amalga oshirish imkonini beradi. O‘zbekiston mustaqillik yillarida axborot sohasini rivojlantirishda keng ko‘lamli natijalarga erishdi. Oxirgi yillarda mamlakatimiz Markaziy Osiyo mintaqasida yetakchi o‘rinni egallab kelayotganini kuzatishimiz mumkin. Aynan raqamlashtirishni rivojlantirish orqali davlat boshqaruvi tizimining samaradorligini, uning axborot ochiqligini oshirish, fuqarolarning qarorlarni qabul qilish jarayonlariga faol qo‘shilishini taʼminlash va ularning fuqarolik faolligini rag‘batlantirish muhim ahamiyat kasb etmoqda.

Respublikada raqamli iqtisodiyotni faol rivojlantirish, shuningdek, zamonaviy axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini barcha tarmoq va sohalarga, birinchi navbatda, davlat boshqaruvi, taʼlim, sog‘liqni saqlash va qishloq xo‘jaligiga keng joriy etish bo‘yicha kompleks chora-tadbirlar amalga oshirilmoqda. Xususan, elektron hukumat tizimini takomillashtirish, dasturiy mahsulotlar va axborot texnologiyalari ichki bozorini yana-da rivojlantirish, respublikaning barcha xududlarida “IT-rark”larni tashkil etish, bu borada malakali kadrlar bilan taʼminlashni nazarda tutuvchi 300 dan ortiq ustuvor loyihalarni amalga oshirish boshlandi.

Respublikada raqamli sanoatni rivojlantirishni jadallashtirish, milliy iqtisodiyotning raqobatbardoshligini oshirish maqsadida mintaqalar va iqtisodiyot tarmoqlarini raqamli o‘zgartirish dasturlarini o‘z ichiga olgan “Raqamli O‘zbekiston — 2030” strategiyasi qabul qilindi va muvaffaqiyatli amalga oshirilmoqda. Ushbu strategiyani amalga oshirish doirasida:

hududlarni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning turli yo‘nalishlarida 400 dan ortiq axborot tizimlari, elektron xizmatlar va boshqa dasturiy mahsulotlarni joriy etish;

iqtisodiyotning real sektori korxonalarida boshqaruv, ishlab chiqarish va logistika jarayonlarini avtomatlashtirish uchun 280 dan ortiq axborot tizimlari va dasturiy mahsulotlarni joriy etish;

davlat hokimiyati va boshqaruvi organlari xodimlarining raqamli savodxonligi va malakasini oshirish dasturlarini amalga oshirish kabi vazifalar ko‘zda tutilgan.

Yagona portalda qo‘shimcha 36 turdagi xizmatlar yaratilgan bo‘lib, ular onlayn tarzda taqdim etilib, umumiy xizmatlar soni 413 taga yetkazildi. Yil oxiriga qadar qo‘shimcha 164 turdagi elektron xizmatlar joriy etilishi rejalashtirilgan. Yagona portal foydalanuvchilari soni 6,3 mln. nafardan oshdi. “Elektron hukumat” idoralararo platformasiga jami 120 ta axborot tizimlari integratsiya qilinib, davlat idoralari o‘rtasida 840 milliondan ortiq maʼlumotlar almashinuvi taʼminlanishi natijasida birgina qog‘oz va transport xarajatlari uchun 36 mlrd. so‘m mablag‘ iqtisod qilinishiga erishildi.

Davlat boshqaruvi va iqtisodiyot tarmoqlarini raqamli transformatsiya qilish doirasida 31 ta loyiha amaliyotga joriy etildi. IT xizmatlar eksportini oshirish, yangi ish o‘rinlari yaratish maqsadida respublika bo‘ylab jami 18 ta masofaviy xizmatlarni ko‘rsatish markazlari faoliyati yo‘lga qo‘yildi. Joriy yilda “IT-rark”ning rezidenti bo‘lgan xususiy o‘quv markazlari soni 52 taga ko‘payib, 278 taga yetdi. Aholiga yengillik yaratish maqsadida interaktiv davlat xizmatlari Yagona portalida elektron xizmatlar soni 406 taga, mobil ilovada esa 180 taga oshirildi.

Ommaviy kommunikatsiyalarning rivojlanishi bilan anʼanaviy bosma ommaviy axborot vositalari elektron formatga o‘tish orqali ham tezda axborot sohasining bir qismiga aylandi. Bugungi kunga kelib mamlakatimizda OAV soni karrasiga o‘sdi. 2023-yilning birinchi yarim yilligida yurtimizda 632 ta gazeta, 623 ta jurnallar, 18 ta byulleten. 6 ta axborot agentligi, 84 ta TV, 32 ta radio va 745 ta veb-saytlar faoliyat yuritmoqda. Hozirgi kunda milliy ommaviy axborot vositalari jamiyatimiz hayotida faol ishtirok etib, quyidagi vazifalarni amalga oshirishda ishtirok etmoqda:

1.      Axborot uzatish: ommaviy axborot vositalarining asosiy vazifalaridan biri jamiyatni axborot bilan taʼminlashdir. Ular dolzarb voqealar, yangiliklar, hayotning turli jihatlari, siyosat, iqtisodiyot, madaniyat va boshqa sohalar haqida hisobot berishadi. Ommaviy axborot vositalari mustaqil axborot manbalari bo‘lib, fuqarolarga nima bo‘layotganidan xabardor bo‘lish va asosli qarorlar qabul qilish imkonini beradi.

2.      Hokimiyat nazorati: ommaviy axborot vositalari davlat organlari faoliyatini nazorat qilish funksiyasini bajaradi. Ular hukumat, siyosatchilar, hokimiyat va boshqa davlat muassasalarining harakatlarini kuzatib boradilar. Ommaviy axborot vositalari o‘z faoliyati orqali korrupsiya, qonun va fuqarolarning huquqlari buzilishiga qarshi chiqishga intilmoqda. Bu jamiyatda shaffoflik, masʼuliyat va demokratik tamoyillarni saqlashga yordam beradi.

3.      Jamoatchilik fikrini shakllantirish: ommaviy axborot vositalari jamoatchilik fikrining shakllanishiga taʼsir qiladi. Ular turli nuqtai nazarlarni taqdim etadilar, voqealarni tahlil qiladilar va sharhlaydilar, fuqarolarga ularni muhokama qilish va o‘z fikrlarini bildirish imkonini beradi. Ommaviy axborot vositalari jamoatchilik muhokamalarini tashkil etishga, xabardorlikni oshirishga va jamoatchilik tafakkurini rivojlantirishga yordam beradi.

4.      Madaniyat va taʼlimni rivojlantirish: ommaviy axborot vositalari madaniyat va taʼlimni rivojlantirishda muhim rol o‘ynaydi. Ular sanʼat, adabiyot, kino, musiqa va boshqa madaniy ifoda shakllarining turli jihatlarini aks ettiradi. Ommaviy axborot vositalari, shuningdek, taʼlim va o‘z-o‘zini tarbiyalashga hissa qo‘shadigan taʼlim dasturlari, hujjatli filmlar, ilmiy tadqiqotlar va boshqa foydali maʼlumotlarga kirishni taʼminlaydi.

5.      Iqtisodiy taraqqiyot: ommaviy axborot vositalari iqtisodiy rivojlanishga sezilarli taʼsir ko‘rsatadi. Ular korxonalar uchun reklama maydonlarini taqdim etadi, tovarlar va xizmatlarni targ‘ib qiladi va media sohasida yangi ish o‘rinlarini yaratadi. Ommaviy axborot vositalari, shuningdek, tadbirkorlar va investorlarga bozorlar, tendensiyalar, moliyaviy vositalar va iqtisodiyotning boshqa jihatlari to‘g‘risida maʼlumot olishga yordam beradi. Ushbu jihatlar ko‘rsatadiki, OAV xabardorlik, g‘oyalarni erkin almashish, hokimiyat ustidan nazorat hamda madaniy va taʼlim imkoniyatlarining xilmaxilligini taʼminlashga taʼsir ko‘rsatish bilan hozirgi jamiyat uchun sezilarli ahamiyatga egadir.

Milliy mass-media taraqqiyoti quyidagi ko‘rsatkichlar bilan harakterlanadi:

-        axborot muhitini yana-da rivojlantirish va foydalanuvchilarning media resurslardan teng foydalanish imkoniyatini taʼminlash;

-        shaxsiy maʼlumotlarning axborot xavfsizligini har tomonlama taʼminlash;

-        raqamli texnologiyalardan foydalangan holda aholiga ko‘rsatiladigan xizmatlar turlarini kengaytirish;

-        raqamli savodxonlikni oshirish. Aholiga internet resurslaridan yuqori sifatli yuqori tezlikda foydalanish imkoniyatini taʼminlash davlatlatning raqamlashtirish siyosatidagi siyosatining ustuvor vazifalaridir.

Bularning barchasi samarali huquqiy makonni shakllantirishni talab qiladi. Shu munosabat bilan 2016 yildan buyon mamlakatda axborotlashtirish va raqamlashtirish jarayonlarini yana-da rivojlantirishga qaratilgan o‘ndan ortiq qonunlar qabul qilindi. Ular orasida O‘zbekiston Respublikasining “Elektron tijorat to‘g‘risida”gi, “Kiberxavfsizlik to‘g‘risida”gi, “Pochta aloqasi to‘g‘risida”gi, “Reklama to‘g‘risida”gi, “Davlat xaridlari to‘g‘risida”gi kabi muhim qonunlar bor.

Yangi tahrirdagi Konstitutsiyada ham fuqarolarning axboriy huquqlarini ishonchli himoya qilishni taʼminlaydigan yangi normalar o‘z aksini topdi.Xususan, Bosh qomusimizning 31-moddasida “Har kim yozishmalari, telefon orqali so‘zlashuvlari, pochta, elektron va boshqa xabarlari sir saqlanishi huquqiga ega. Har kim o‘z shaxsiga doir maʼlumotlarning himoya qilinishi huquqiga, shuningdek noto‘g‘ri maʼlumotlarning tuzatilishini, o‘zi to‘g‘risida qonunga xilof yo‘l bilan to‘plangan yoki huquqiy asoslarga ega bo‘lmay qolgan maʼlumotlarning yo‘q qilinishini talab qilish huquqiga ega”, deb belgilab qo‘yildi. Asosiy Qonunimizning 33-moddasida “Har kim fikrlash, so‘z va eʼtiqod erkinligi huquqiga ega. Har kim istalgan axborotni izlash, olish va tarqatish huquqiga ega. Davlat internet jahon axborot tarmog‘idan foydalanishni taʼminlash uchun shart-sharoitlar yaratadi”, deb mustahkamlab qo‘yildi.

Davlat organlari va tashkilotlari, fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlari, ularning mansabdor shaxslari har kimga o‘z xuquqpari hamda qonuniy manfaatlariga daxldor bo‘lgan hujjatlar, qarorlar va boshqa materiallar bilan tanishish imkoniyatini taʼminlashi shartligi esa Asosiy Qonunimizning 34-moddasidan o‘rin oldi. Yangilangan Konstitutsiyamizning 81-moddasiga ko‘ra, ommaviy axborot vositalari erkindir va qonunga muvofiq ish olib boradilar. Davlat ommaviy axborot vositalari faoliyatining erkinligini, ularning axborotni izlash, olish, undan foydalanish va uni tarqatishga bo‘lgan huquqlari amalga oshirilishini kafolatlaydi. Bosh qomusimizning 82-moddasida esa senzuraga yo‘l qo‘yilmaydi, ommaviy axborot vositalarining faoliyatiga to‘sqinlik qilish yoki aralashish qonunga muvofiq javobgarlikka sabab bo‘ladi, deb mustahkamlab qo‘yildi.

Shu nuqtai nazardan aytganda, axborot sohasi rivoji bo‘yicha O‘zbekiston davlat siyosati markazida eng muhim ustuvorliklar sifatida quyidagi masalalar qoladi:

davlat boshqaruvi tizimi, biznes va fuqarolik jamiyati rivojiga va zamonaviy raqamli texnologiyalar bilan taʼminlashga investitsiyalar hajmini oshirish;

raqamli biznesni yuritishning institutsional asoslarini yana-da rivojlantirish;

axborot sohasida biznesning innovatsion sohalarini rivojlantirish;

raqamlashtirish bo‘yicha aholining savodxonligini oshirish bo‘yicha taʼlim dasturlarini amalga oshirish;

kiberxavfsizlik asoslarini kuchaytirish;

axborot muhitining qulayligi hisobiga ijtimoiy tengsizlikni bartaraf etish va aholining turmush farovonligini oshirish.

Ilhom ABDULLAYEV,

Oliy Majlis Qonunchilik palatasidagi“Milliy tiklanish” demokratik partiyasi fraksiyasiaʼzosi,

Innovatsion rivojlanish, axborot siyosati va axborot texnologiyalari masalalari qo‘mitasi raisi.

"Xalq so‘zi" gazetasining 2023-yil 1-iyun sonidan olindi