Maqsad xavfsizlikmidi yoki jarima...

Radarlar...

Sun’iy tarzda tuzoqqa tushirilayotgan haydovchilar murojaatlari bilan bog‘liq masala, deputatlarning 820 nafar pensionerning 15 milliard so‘mga yaqin mablag‘ini olib berish borasidagi keskin tortishuvlari, sohada davlat mablag‘larining noqonuniy sarflangani kabi masalalar chindan ham deputatlarning saylovchi manfaat i uchun tom ma’noda kuyunayotganlarini ko‘rsatadi...

Shu kuni Qonunga kiritilayotgan har bir ibora, hatto oddiygina so‘z uchun ham man-sanga borildi, qonun loyihalari «lupa» bilan elakdan o‘tkazildi.

Ammo afsuslanarlisi shu bo‘ldiki, O‘zbekiston Bosh vazirining o‘rinbosari Achilboy Ramatovga parlament so‘rovi yuborishdan tortib, IMEI-kodining joriy etilishigacha bo‘lgan masalalar muhokamalariga deputatlarning o‘zlariyu, partiyaning ayrim a’zolaridan boshqa hech kim guvoh bo‘lmadi.

Endi yig‘ilishda ko‘rilgan masalalarga kengroq to‘xtalsak.

So‘nggi yillarda O‘zbekiston tashqi siyosatida mintaqa davlatlari bilan hamkorlikka alohida e’tibor qaratilmoqda. Chunki mintaqada Yangi O‘zbekiston islohotlari boshlangunga qadar yuzaga kelgan keskinlik, davlatlararo munosabatlardagi muammoli holatlarning qanday bo‘lgani barchaga ma’lum. 

Prezident Shavkat Mirziyoyev tomonidan boshlangan islohotlarning eng muhim yutuqlaridan biri, shubhasiz qo‘shni davlatlar bilan ishonchli do‘stlik va hamkorlik muhitining yaratilgani bo‘ldi. Natijada bugunga kelib, mintaqa davlatlari yuzaga kelgan har qanday inqirozli holatlarni birgalikda bartaraf etishga harakat qilyaptilar. Tojikistonning Dushanbe shahrida o‘tgan Markaziy Osiyo davlatlari rahbarlarining Maslahat uchrashuvini ham yangilanayotgan munosabatlarning mantiqiy davomi deb atash mumkin.

«Milliy tiklanish» demokratik partiyasi fraksiyasi rahbari Alisher Qodirov yuqoridagi fikrlarni ta’kidlar ekan, Oliy darajadagi uchrashuvda Davlat rahbari tomonidan nafaqat O‘zbekiston, balki Markaziy Osiyoning tarixiy rivojlanish yo‘lida muhim bo‘lgan bir necha taklif va tashabbuslar ilgari surilganini ta’kidladi.

Ma’lumki, bugun mintaqa davlatlari dunyoning global rivojlanish oqimida bir qator muammoli holatlarga duch kelmoqda va shundan kelib chiqib O‘zbekiston yetakchisi tomonidan Markaziy Osiyo davlatlari manfaatlari nuqtayi nazaridan birgalikda harakatlarni amalga oshirish taklifi ilgari surildi. Jumladan, mamlakatlar o‘rtasidagi munosabatlarning asosiy poydevori hisoblangan savdo-iqtisodiy hamkorlik, integratsion sheriklikni harakatga keltiruvchi tovar ayriboshlashni kengaytirishdagi turli istisnoli yondashuvlardan voz kechish, transport-logistika masalalarida bir-birini qo‘llab-quvvatlash muhimligidan kelib chiqib, mintaqa davlatlarining uzoq istiqboliga mo‘ljallangan sanoat kooperatsiyasini rivojlantirish strategiyasini ishlab chiqarish tashabbusi o‘rtaga tashlandi. 

Yig‘ilishda transport jihatidan o‘zaro bog‘liqlik masalalariga ham alohida e’tibor qaratildi. Asosiy tashqi bozorlardan jo‘g‘rofiy jihatdan uzoqligini hisobga olganda, mamlakatlarimizda yuklarni tashish uchun ketadigan xarajatlar ulushi tovarlarning so‘nggi qiymatiga nisbatan 50 foizgacha yetayotgani ta’kidlandi. Ayni vaqtda dunyodagi o‘rtacha ko‘rsatkich 11 foizdan oshmaydi. Natijada iqtisodiyotimiz rivojlangan davlatlardagidan ko‘ra 2-3 marta ko‘p transport xarajatini ko‘tarishga majbur bo‘lmoqda.

Yig‘ilishda transport jihatidan o‘zaro bog‘liqlik masalalariga ham alohida e’tibor qaratildi. Asosiy tashqi bozorlardan jo‘g‘rofiy jihatdan uzoqligini hisobga olganda, mamlakatlarimizda yuklarni tashish uchun ketadigan xarajatlar ulushi tovarlarning so‘nggi qiymatiga nisbatan 50 foizgacha yetayotgani ta’kidlandi. Ayni vaqtda dunyodagi o‘rtacha ko‘rsatkich 11 foizdan oshmaydi. Natijada iqtisodiyotimiz rivojlangan davlatlardagidan ko‘ra 2-3 marta ko‘p transport xarajatini ko‘tarishga majbur bo‘lmoqda.

Davlat rahbari tomonidan mintaqamizdagi eng katta muammo – suv va energetika masalalari ham ko‘tarildi. Chunki bu bilan bog‘liq masalalarni hal qilmay turib, iqtisodiy rivojlanish haqida gapirish befoyda. Shuningdek, oziq-ovqat xavfsizligi, iqlim o‘zgarishlari, madaniy-gumanitar hamkorlik, yoshlarga oid siyosat bilan bog‘liq ko‘plab takliflar o‘rtaga tashlandi. 

– Albatta, Prezidentimiz tomonidan ilgari surilgan bunday taklif va tashabbuslar mintaqa davlatlarining manfaatlarini birdek himoya qilgan holda birgalikda rivojlanishi uchun katta imkoniyat yaratadi, – dedi Alisher Qodirov.

Shundan keyin Fraksiya a’zolari «O‘zbekiston Respublikasining Jinoyat va Jinoyat-protsessual kodekslariga hamda O‘zbekiston Respublikasining Ma’muriy javobgarlik to‘g‘risidagi kodeksiga qo‘shimcha va o‘zgartishlar kiritish haqida»gi qonun loyihasini ikkinchi o‘qishda muhokama qildilar.

Ta’kidlanganidek, mamlakatimizda so‘nggi yillarda barcha sohalarda raqamlashtirish keng joriy etilayotgani samaradorlikka xizmat qilmoqda.

Biroq bu jarayonda g‘arazli shaxslar tomonidan axborot kommunikatsiya texnologiyalaridan foydalangan holda sodir etilayotgan huquqbuzarliklar soni ortib boryapti.

Xususan, jinoyatchilar dasturiy apparat qurilmalari yordamida bank kartasi yoki boshqa to‘lov kartalari nusxasini yasash yoki soxtalashtirish orqali o‘zgalarning pullarini talon-toroj qilmoqda. Amaldagi qonunchilikda esa bunga nisbatan javobgarlik belgilanmagan. Shu bois, qonunchilikda elektron to‘lov vositalarini soxtalashtiruvchi apparat-dasturiy komplekslarni olib kirish, ishlab chiqish, saqlash, o‘tkazish va foydalanishni jinoyat sifatida e’tirof etish zarurati paydo bo‘ldi.

Rivojlangan davlatlarda bunday jinoyatchilikka qarshi qattiq jazolar belgilangani bois, bu borada ijobiy natijalarga erishilgan. Misol uchun, 2013-yilda AQSHda 300 ming nafar shaxsning 2 mlrd. AQSH dollar miqdorida pullari noqonuniy o‘zlashtirilgan bo‘lsa, dunyo miqyosida bu ko‘rsatkich har yili 8 mrld. dollarni tashkil qilmoqda.

Keyingi paytlarda shaxs, jamiyat va davlat xavfsizligiga tahdid solayotgan shaxslar-hodisalar haqida axborot to‘plash, jinoyatlarning oldini olish, ularni aniqlash va fosh etish, shuningdek, jinoiy javobgarlikdan bo‘yin tovlayotgan va bedarak yo‘qolgan shaxslarni qidirish ishlarini samarali tashkil etishda axborotni yashirin to‘plashga mo‘ljallangan maxsus texnika vositalaridan foydalanish muhim ahamiyat kasb etmayapti. Jumladan, shunday maxsus texnika vositalari yordamida joriy yilning 7 oyi davomida jinoyat-qidiruv yo‘nalishidagi jinoyatlarning 31 foizi «issiq izi»dan fosh etilgan bo‘lsa, qidiruvdagi shaxslarning 40 foizi qo‘lga olindi.

Bunday maxsus vositalar ning zamonaviy turlari mamlakatimizga erkin olib kirilayotgani va savdosi jadallashib, internet ijtimoiy tarmoqlar orqali keng targ‘ib qilinayotgani sababli iste’molchilar qam rovi kengayib bormoqda. Biroq ushbu vositalarni olib kirish, ishlab chiqarish, o‘tkazish va undan foydalanishning qonuniy tartibi belgilanmagani ayrim shaxslar tomonidan shaxsiy yoki davlat siri, harbiy va xizmat siri hisoblanadigan ma’lumotlarni qonunga xilof ravishda to‘plash hamda ulardan jinoiy maqsadlarda foydalanishga sharoit yaratmoqda.

Tahlil natijalariga ko‘ra, oxirgi 3 yilda shaxsga doir ma’lumotlar to‘g‘risidagi qonunchilikni buzish jinoyati 38 foizga, noqonuniy egallangan shaxsga doir ma’lumotlar orqali – haqorat qilish va tuhmat qilish jinoyatlari 50 foizga, shaxsga doir ma’lumotlarni oshkor qilish bilan qo‘rqitib, ayolni jinsiy aloqaga majburlash 4 baravarga, tovlamachilik esa 18 baravarga oshgan. Ushbu qilmishlar natijasida o‘z joniga qasd qilish ham keskin ko‘paygan.

O‘zbekistonda foydalanilayotgan, sotish yoki shaxsiy foydalanish uchun olib kiriladigan va ishlab chiqariladigan mobil qurilmalarni xalqaro o‘ziga xos identifikatsiya (IMEI) kodlari bo‘yicha ro‘yxatga olish tizimining joriy etilishi esa bir qancha yo‘nalishlarda o‘zining ijobiy samarasini ko‘rsatmoqda. Xususan, bu jarayon mobil qurilmalarning rasmiy importi o‘sishiga, ularni noqonuniy yo‘llar bilan olib kirish holatlari kamayishiga hamda jinoyatlarni fosh etishda axborot-texnik ko‘maklashish imkoniyatini oshirishga ijobiy ta’sir ko‘rsatyapti.

Ammo keyingi paytlarda ayrim shaxslar tomonidan noqonuniy olib kirilgan, shuningdek, yo‘qotilgan yoki noqonuniy egallanganligi sababli aloqa tarmog‘idan foydalanishi to‘sib qo‘yilgan bir necha minglab mobil qurilmalarning IMEI-kodlarini huquqbuzarlar tomonidan haq evaziga klonlash orqali ro‘yxatdan o‘tkazib, tarmoqdan foydalanishiga erishilmoqda. Qonunchilikda bunday harakatlar uchun ma’muriy yoki jinoiy javobgarlik belgilanmagani bois 80 ming so‘mdan 500 ming so‘mgacha haq evaziga mobil qurilmalarning IMEI-kodlarini klonlashitirib berayotgan «telefon ustalari» soni oshib boryapti. Shuningdek, IMEI-kodlarni klonlashtirishni oldi olinmaganligi mobil telefon o‘g‘irligi jinoyatlari oshishi va ularning aksariyati fosh etilmasdan qolishiga sabab bo‘lyapti.

Xususan, so‘nggi uch yilda mobil telefon o‘g‘irlash jinoyati 500 foizga oshgan. Birgina 2021-yilda bunday o‘g‘irlik 4.324 ta sodir etilib, umumiy o‘g‘irlik jinoyatlarning 26 foizini tashkil etgan. IMEI-kodlarni klonlashtirilganligi sababli yo‘qolgan yoki noqonuniy egallangan mobil telefonlarning 60 foizga yaqini esa aniqlanmasdan qolmoqda. Shularni inobatga olgan holda, mobil qurilmalarning identifikatsiya kodlarini o‘zgartirish, o‘chirish va klonlashtirish harakatlari uchun ijtimoiy xavfliligiga qarab ma’muriy va jinoiy javobgarlik belgilanyapti.

Fraksiya a’zolari ushbu masala «Milliy tiklanish» partiyasining dasturiy vazifasi ekanidan kelib chiqib, qonun loyihasini yana bir bor atroflicha muhokama qildilar.

Xususan, Jahongir Abdurasulov bunday jinoyatlarga nisbatan javobgarlik belgilanayotganiga e’tiroz bildirib, IMEI-kodi uchun to‘lanadigan xizmat haqini arzonlashtirish orqali bu masalani yechsa bo‘lmaydimi, degan taklifni o‘rtaga tashladi.

Fraksiya a’zosi Ilhom Abdullayev qonun loyihasiga mas’ul qo‘mita rahbari sifatida IMEI-kodlarini olish juda muhimligini, ayniqsa, bu o‘g‘irlangan mobil telefonlarni topishga katta yordam berishini ta’kidladi.

Qayd etilganidek, muammo IMEI-kodining joriy etilganida emas. Muammo jamoatchilik orasida «davlat IMEI-kodi orqali ham pul yig‘moqda, buning hech qanday foydasi yo‘q», degan tushunchaning paydo bo‘lganida. Bugun tegishli idoralar odamlarga IMEI-kodining kiberjinoyatchilikning oldini olishdagi o‘rni va aksincha holatdagi oqibatlari haqida targ‘ibotni kuchaytirish zarur. Chunki xorijiy davlatlarda bu masalaga jiddiy e’tibor qaratiladi.

– Haqiqatan ham so‘nggi yillarda kiberjinoyatchilik haddan tashqari oshib bormoqda. Bugun bank plastik kartalaridan pul o‘g‘irlash oddiy holatga aylandi. Hatto quyi palata deputatlari orasida ham bunday aziyat chekkanlar bor, – dedi Jahongir Shirinov deputatlarni ushbu qonun loyihasini qo‘llab-quvvatlashga chaqirar ekan.

Yig‘ilishda «O‘zbekiston Respublikasining ayrim qonunlariga nogironligi bo‘lgan shaxslar ning ijara munosabatlaridagi huquq va erkinliklarini yanada mustahkamlash hamda pensiyalarni tayinlash va to‘lash tartibini takomillashtirishga qaratilgan o‘zgartirishlar kiritish haqida»gi qonun loyihasi ham muhokama qilindi.

Qayd etilganidek, ushbu loyiha bilan «Fuqarolarning davlat pensiya ta’minoti to‘g‘risida»gi qonuniga quyidagi o‘zgartirishlar kiritilmoqda. Xususan, davlat pensiyalari miqdorini yillik inf lyatsiya darajasida qayta hisoblab, oshirib borish tizimi joriy etilmoqda. Misol uchun, 2019-yilda inflyatsiya 15 foizni tashkil qilgan bo‘lsa, pensiya miqdori 10 foizga oshgan. Ya’ni, pensiya miqdori inflyatsiyaning o‘sish suratlaridan kam bo‘lmagan miqdorda oshirib borish tartibi belgilanyapti. Germaniya, Fransiya, Rossiya, Ozarbayjon, Qozog‘iston qonunchiligida shunday normalar bor.

Yana bir o‘zgarish: 2024-yil 1-yanvardan boshlab pensionerga hisoblab chiqarilgan, lekin o‘z vaqtida olinmagan pensiyani to‘lash muddati 24 oyga uzaytirilmoqda. Amaldagi tartibga ko‘ra, pensiyani tarqatuvchi idora vakili 3 oy ketma-ket borganida o‘z pensiyasini naqd holda oluvchi shaxs uyida bo‘lmasa, pensiya avtomatik ravishda to‘xtatiladi. Fuqaro qayta tiklash uchun murojaat qilganidan so‘nggina pensiya 12 oy muddatda orqaga qaytgan holda hisob-kitob qilinar edi.

Bugungi kunda 4,5 mln. nafar pensioner bo‘lib, ularning 820 nafari ayrim sabablarga ko‘ra pensiyasini o‘z vaqtida olmagan, ularga to‘lanmagan mablag‘ esa 15 mlrd. so‘mni tashkil qiladi.

Fraksiya yig‘ilishida O‘zbekiston Bosh vazirining o‘rinbosari Achilbay Ramatovga «Yo‘l harakati xavfsizligini ta’minlash sohasiga zamonaviy axborot texnologiyalarini joriy etish borasida amalga oshirilayotgan ishlar holati to‘g‘risida» Oliy Majlis Qonunchilik palatasining parlament so‘rovini yuborish haqidagi masala ham muhokama qilindi.

Quyi palataning Mudofaa va xavfsizlik masalalari qo‘mitasi raisi Erkin Salixovning ta’kidlashicha, o‘rganishlardan ma’lum bo‘ldiki, Davlat rahbarining yo‘l harakati xavfsizligi bilan bog‘liq farmon va qarorlari ijrosi to‘la bajarilmagan, e’tibordan chetda qolgan, turli loyihalar doirasida ajratilgan mablag‘lardan samarali foydalanilmagan. Katta mablag‘lar hisobidan chetdan keltirilgan kameralar o‘rnatilmagan, o‘rnatilganlari ham talab darajasida ishlamayapti.

 Bugun hayotimizga foto-video radarlar, moslamalar kirib keldi. Bunda davlat-xususiy sherikchilik, tadbirkorlar xizmatidan ham foydalanilmoqda. Ammo bunday faoliyat bugun asosan qonunosti hujjatlari bilan tartibga solinmoqda va bu so‘nggi yillarda ko‘plab ziddiyatli holatlarni yuzaga keltirmoqda. Shundan kelib chiqib, bu ishlarga mas’ul bo‘lgan Bosh vazrining o‘rinbosari A.Ramatovga parlament so‘rovi yuborilmoqda.

Fraksiya rahbari Alisher Qodirov ushbu masalaga munosabat bildirar ekan, har qanday tadbirkor o‘zi uchun sharoit yaratishini va daromadini ko‘paytirish uchun haydovchilarning jarima to‘lashidan manfaatdor bo‘lishini ta’kidladi. Mana bir misol: 60 km. tezlik belgilangan yo‘l tugab, 100 km. tezlikka ruxsat berilgan joy ro‘parasida kutilmagan mashina paydo bo‘ladi. Ayni shu holatda haydovchi qoida buzishga majbur qilinadi. Ya’ni, qo‘shtirnoq ichidagi «tadbirkor» shunday nozik usullar bilan haydovchini tuzoqqa tushiryapti.

– Ana endi savol tug‘iladi: shu ishga tadbirkorlarni jalb etish qanchalik o‘zini oqladi? Vaholanki, maqsadimiz haydovchilarni jarimaga tortish emas, balki tezlikni kamaytirish emasmidi, – dedi Alisher Qodirov.

Abdumalik Akramov ham ushbu fikrni ma’qullab, bu ishlar bilan shug‘ullanayotgan ayrim tadbirkorlar yo‘llarda o‘ziga tegishli kamera «nastroyka»sini o‘zgartirib, belgilangan tezlikni 60 dan 55 ga tushirish, yo‘l chiziqlari chizilmagan bo‘lsa-da, bu bo‘yicha haydovchilarga jarima kelayotgani ko‘plab e’tirozlarga sabab bo‘layotganini ta’kidladi. Uning aytishicha, hatto ijtimoiy tarmoqlarda kamera o‘rnatilgan joy 200 ming dollarga sotilishi haqida xabarlar tarqaldi. Demak, bundan ko‘rinib turibdiki, radarlar o‘rnatish huquqini qo‘lga kiritish katta biznesga aylanib boryapti.

Shundan kelib chiqib, deputatlar parlament so‘rovini qo‘llab-quvvatlab, ushbu masalada tegishli idoralar rahbarlari ishtirokida davra suhbati o‘tkazish taklifini ham o‘rtaga tashladilar.

Ravshan MAHMUDOV,

«Milliy tiklanish» muxbiri

«Milliy tiklanish» gazetasining 2023-yil 20-sentabr sonidan olindi