Ilm va yaxshi xulq tarozusi

Prezidentimizning davlatimiz mustaqilligini o‘ttiz ikki yilligiga bag‘ishlangan tantanali tadbirdagi chiqishlari odatdagidek otashin va kishini o‘ylantiradigan nutq bo‘ldi. Unda ilgari surilgan «Vaqtni – imkoniyatga, imkoniyatni – yutuqqa, yutuqni taraqqiyot poydevoriga aylantira olgan xalq – buyuk xalqdir» g‘oyasiga diqqatni qaratsak: bu shunchaki bir shior yoki istak emas, balki o‘tmish saboqlari, bugungi ahvolimiz va kelajak mo‘ljallar tahlilidan kelib chiqqan chuqur va asosli xulosadir.

Tan olaylik: kishilik tarixidagi darajamiz va tutishimiz mumkin bo‘lgan o‘rnimiz nuqtayi nazaridan qaraganda, biz juda katta vaqtni boy bergan millatmiz! Temuriylardan keyin bugungacha o‘tgan besh yuz yil – hazilakam muddat emas!

Bu borada 126 yillik mustamlaka bosqichini gapirmasak ham bo‘ladi. Hatto mustaqil taraqqiyotimizning ilk choragi ham o‘ta og‘riqli mavzudir! Aynan mana shu yuz ellik yili odamga rosa alam qiladi! Negaki, bo‘ynimizga qaramlik bo‘yinturug‘i taqilgan palla – XIX asrning ikkinchi yarmida zamonaviy taraqqiyotning poydevori sanalmish sanoatlashuv (industrialisation) boshlanib, keyinchalik avjiga chiqib borgan bo‘lsa, «xalqlar turmasi» deya nom qozongan Rossiya imperiyasi domidan qutulib, ozodlik ka chiqqan vaqtimizda, dunyoning oldi davlatlari sanoatlashuvdan keyingi bosqichda (post-industrial) ildam qadam bosar edilar. Biz esa, o‘z qobig‘imizga o‘ralashib qolaverdik...

Bunday «o‘zimizga xosligimiz» qanday oqibatlarga olib kelganini yorqinroq tasavvur qilish uchun birgina, o‘ta oddiy, biroq chuqurroq o‘ylansa, kishini juda achintiradigan hisob-kitobni keltirish yetarli bo‘ladi, deb o‘ylaymiz.

2022-yili 3,2 milliard dollarlik to‘qimachilik mahsulotlarini chetga sotganimiz chindan ham tarixiy voqea sifatida baholashga loyiqdir. Paxta xomashyosini ekspor t qilish to‘xtatilgani, ichki bozorda muomalada bo‘lgan to‘qimachilik tovarlari hajmini ham inobatga olsak, istiqlol davrimizda har yili ne azoblar bilan yetishtirilib, bir milliardga sotilgan toladan aslida kelishi mumkin bo‘lgan, aniqrog‘i, yo‘qotilgan daromadni chamalashga oliy matematikani bilish shartmas, deb o‘ylaymiz: 25 yil x 3,2 milliard ₌ 80 milliard dollar! Bu eng kamida! Negaki, kengaytirilgan takror ishlab chiqarish, mehnat unumdorligining yuksalishi qoidalariga ko‘ra, chorak asr ichida mazkur ko‘rsatkich yana necha karra oshishi mumkinligini endi faqat Yaratganning o‘zi biladi!

Boshqa yuzlab, balki minglab yo‘nalishlar ham xuddi shu yo‘sinda tahlil qilinsa, yaqin-uzoq o‘tmishimizdagi yo‘qotganlarimiz ko‘lami va oqibatlari ayon bo‘ladi. Shunda, o‘tgan yetti yil behuda o‘tmagani, juda qisqa vaqtni ham imkoniyatga aylantirish mumkinligini anglab yetamiz.

Shu ma’noda, so‘nggi yillarda tez-tez yangrayotgan «qilsa, bo‘lar ekan-ku» degan e’tirofi, «nega ilgari bo‘lmagan» savolidagi uyg‘unlikka diqqatni qaratgan bo‘lardik. Ya’ni, shu singari hayajonli munosabatlar orqali yurtdoshlarimiz bilib-bilmasdan shaxsiy va umummilliy imkoniyatlarimiz omiliga e’tibor bermoqdalar. Kechagina ilojsiz ko‘ringan vaziyatning imkoni borligiga ishonmoqdalar.

Milliy yetakchimiz tilga olgan bosh g‘oyada «imkoniyat ni – yutuqqa, yutuqni taraqqiyot poydevoriga aylantirish» taqozosi borligi ham bejiz emas, albatta. Negaki, imkonni qo‘lga kiritish ishning boshlanishi, uning kuchini yutuqqa, yutuqnikini esa rivojga o‘zgartirish uchun talab etiladigan bir qancha omillar bor. Ularning eng asosiysi haqida aniq-tiniq aytildi: «Biz jahonga faqat xomashyo emas, avvalo, ilm-ma’rifat, ma’naviy boylik yetkazib bergan ne-ne ulug‘ zotlarning avlodimiz. Hech shubhasiz, ularga xos bo‘lgan buyuk fazilatlar, ular yaratgan shonli an’analar bugun ham bizning qalbimizda, ongimizda, hayotimizda yashamoqda. Men ishonaman, biz bu tarixiy yo‘lni munosib davom ettirishga har tomonlama qodirmiz».

Ya’ni, bizning boyliklarimiz aslida paxta, pilla, oltin, uran... emas, balki ota-bobolarimizdan qolgan tengsiz meros – ilm-ma’rifat va ma’naviyat!

To‘g‘ri, qandaydir uch-to‘rt yilda 1 milliardni 3,2 milliardga aylantira olish juda katta yutuq. Biroq ushbu birlamchi moddiy marra, eng avvalo, aqlirasolikka g‘irt teskari kechgan yuz ellik yillik vaqt ortidagi fojiali jarayon – xomashyolarimizga egalik qilish uchun qilingan bosqinchilik va mustamlakachilik, paxta yakkahokimligi, majburiy mehnatning millatimiz jismoniy, aqliy, fe’liy, ruhiy imkoniyatlariga (!) keltirgan qirg‘in-qironidan qutilib, nihoyat, biz ham erkin inson, erkin millat, haqiqiy mustaqil davlat va bilimli jamiyat darajasiga yuksalganimiz bilan qimmatlidir!

Buni tabiiy, deb bilamiz. Negaki, Prezidentimiz so‘zlari bilan aytganda, «agar jamiyat hayotining tanasi iqtisodiyot bo‘lsa, uning joni va ruhi ma’naviyatdir». Bilim va erkinliksiz esa ma’naviyat yo‘q.

Milliy yetakchimizning jamiyat ruhi va ma’naviyati haqidagi chuqur ma’noga ega, bugungi o‘ta tahlikali xalqaro vaziyat va uning ertasi tahlilidan kelib chiqilgan mulohazalari Shahidlar xotirasiga hurmat bajo keltirish marosimida alohida mavzu bo‘lganini urg‘ulab o‘tgan bo‘lardik. Millatimiz kelajagi, farovonligi va birligi uchun jonlarini ayamagan ajdodlarimiz tufayli bugun mustaqil xalq, mustaqil diyor, mustaqil davlat bo‘lib yashayotgan ekanmiz, Yaratganning bizga bergan ushbu eng katta marhamati uchun har qancha shukronalar aytsak, har tomonlama to‘g‘ri bo‘lishini ta’kidlagan Prezidentimiz quyidagi o‘ta muhim omilga diqqatni tortdilar.

Qatag‘on bo‘lganlarning avlodlari, nabiralari, chevaralari haqiqat sinmasligi, adolat tiklanishini bilishlari kerak. Davlatimiz rahbarining ushbu, bir qaraganda, oddiy ko‘ringan takliflari tubida juda katta tashvish va uni yo‘qotish yo‘lidagi qat’iyat hamda aniq mo‘ljal bor, deb o‘ylaymiz.

Gap shundaki, so‘nggi bir yarim asr ichida millatimiz ongi va fe’liga kishi bilmas, biroq muttasil va tizimli ravishda singdirib kelingan qora kuch, illatlardan biri – o‘rtamizdagi mehr-oqibatni yo‘q qilishdan iborat bo‘lib kelganini yashirmasligimiz kerak! Yoshlik-g‘o‘rlik, tajribasizlik yillarimizda, qizil bosmachilar Abdulla Qodiriy, Cho‘lpon singari minglab oydinlarimizning qo‘llariga kishan solib, olib chiqib ketayotganlarida, nima uchun boshqalar jim qarab yo o‘zlarini bilib-bilmaslik, eshitib-eshitmaslikka olgan, axir barchalari bir bo‘lib, o‘sha muttahamlarga tashlansa bo‘lar edi-ku, savoli rosa qiynardi. 1932-yili sovet hokimiyati hozirgi Botanika bog‘i atroflaridagi ikki gektarlik dala-bog‘imizni qo‘rg‘oni bilan tortib olganida, rahmatli buvamiz Mulla Ziyo indamaganlariyu, Bo‘zsuvga bir kalla tashlab chiqib, muzdakkina bo‘lib, uyga qaytganlarini eshitganda, nega haqlarini talab qilmaganlar, nega kurashmaganlar, boshqalarni ko‘tarmaganlar, degan hayqiriqlarimizga, joylari jannatda bo‘lgur otam, o‘g‘lim, senga aytishga oson, keyin tushunib olasan, qo‘y, deganlari hech esdan chiqmaydi.

Chindan ham, hayot o‘zi tushuntirib, mulla qilib qo‘ydi...

Gap misollarda emas, ular – talaygina va isbotli! Asosiysi, Senatning 2019-yil iyun oyidagi yig‘ilishida Prezidentimiz tomonidan bildirilgan o‘ta lo‘nda, biroq boy milliyatchiligimiz va buyuk davlatchiligimiz bo‘la turib, tortgan azob-uqubatlarimiz, ko‘rgan xo‘rliklarimiz, chidagan fojialarimiz, tengsiz boy berishlarimizning bosh omili – «xalqimizni uzoq yillar ongli ravishda ongsiz qilish» siyosatining o‘zagida kundalik mehr-oqibatimizni yo‘qotish orqali milliy birligimizni bo‘lib tashlash turganidadir!

Milliy yetakchimizning 2016-yilning 7-dekabrida Konstitutsiya bayrami munosabati bilan chiqishlarida, bas, yetar, bundan buyon endi bizda o‘ttiz yettinchi yillar bo‘lmaydi, deya qisqagina urg‘u berganlaridan boshlab, o‘tgan salkam yetti yil ichida uzluksiz ravishda jamiyatimizga mehr-oqibatni kuchaytirish g‘oyasini singdirib kelayotganlari, inson qadr-qimmati davlat siyosati darajasiga ko‘tarilgani, uch avlod uchrashuvlari, keksalarga ko‘rsatilayotgan ruhiy va moddiy daldalar qachonlardir noyob yutug‘imiz bo‘lgan o‘zaro birdamligimizni tiklash va uni har qanday baloyu, tahdidlardan asraguvchi qalqonimizga aylantirish yo‘lidagi tarixiy va zaruriy ishlar desak, haq gap aytgan bo‘lamiz. Ushbu – bir kun yo yilda bitmas, barchamizdan katta safarbarlikni talab qiladigan y umushning yutug‘i ko‘p jihatdan tarixiy xotiramizning sifatiga bog‘liq, albatta. Tarixiy xotira, deganda, biz asosan o‘tmishni anglaymiz. Lekin ushbu qadriyatda kelajak qayg‘usi ham borligini unutmaylik.

Necha million yillar oldin paydo bo‘lib, ongi to‘lishib borgani sayin inson uchun o‘limi – u yo‘qlikka yuz tutganidan keyingi holati o‘ta qiziq bo‘lib boravergan. Shu tariqa dunyoqarashlar, falsafalar, dinlar paydo bo‘lgan. Odam bu dunyoga nima uchun kelishiyu, nima uchun yashashi ustida bahs-munozaralar davom etgan. Kindik qoni to‘kilgan tuproq, vatan, yurt, el, millat, g‘oya, fidoiylik, qahramonlik qadriyatlari ham ana shu murakkab jarayon hosilalaridir.

Ikki yarim ming yil burun o‘limga tik boqib, bosqinchi Doryush qo‘shinini yo‘q qilishga chog‘langan buyuk bobomiz Shiroqning bir istagi bo‘lgan: bola-chaqalarimga g‘amxo‘rlik qiling!

Chindan ham, zamirida el-yurt uchun xizmat qilgan, qilayotgan, o‘zidan kechgan va shu nga tayyor har kim uning fidoyiligi unutilib ketmasligini bilishi, nomi o‘chmasligidan tashqari, avlodlari ham e’zozda bo‘lishiga ishonishi lozim. Biz esa, uzoq yillar «nomsiz askar»ga sig‘inib keldik, va, ochig‘ini aytganda, shahidlar xotirasi mavhumroq tushuncha bo‘lib kelganini ham tan olishimiz kerak.

Shuma’noda, bayram nutqlarida «O‘zbekistonning har bir farzandi xalqimizning birdamligi, mamlakat yaxlitligi uchun kurashib yashashni o‘z hayotining ma’nosi deb bilmog‘i kerak»ligiga alohida urg‘u bergan Prezidentimizning mana bu takliflari har jihatdan adolatli va samarali ahamiyat kasb etishiga shubha yo‘q: 9400 dan ortiq mahallalarimizda, qatag‘onga uchraganlar oilasi yashayotgan uylarga belgi qo‘yish orqali o‘zbek xalqi va davlatchiligi, mustaqilligi uchun kurashga tengsiz hissa qo‘shgan ajdodlarimiz nomini abadiylashtirish, har yili bayram arafasida o‘n kun ichida ularni ziyorat qilish, maktablarda qahramonlarimiz fidoyiligini yosh avlod ongiga singdirish, imomlarimiz tomonidan ularning ruhiga duoyi fotihalar bag‘ishlash...

Chindan ham, chuqurroq o‘ylab ko‘rsak, shu choqqacha bajarib kelinayotgan ayrim odatlarimizdagi kemtiklarimiz yaqqol ko‘zga tashlanib qolar ekan.

Oilamiz, qarindosh-urug‘lar doirasida, xudoyi, iftorliklar, juma va hayit namozlaridagi duolarimizda payg‘ambarimiz va sahobalar, aziz-avliyolar, ota-onamiz, qarindoshlarimizdan o‘tganlarni yodga olamiz. Biroq biron - bir marta Arabiston cho‘lu biyobonlarida, johillik sharoitida tug‘ilgan islom dinini ta’limotga aylantirishdagi tengsiz xizmatlari barcha tomonidan tan olingan Imom Buxoriy, Imom Termiziy, Imom Moturidiyni eslaymizmi?

Kishilik boshqaruv imoratining g‘ishtlarida qo‘l izlari bor Amir Temur, Shohrux, Bobur, Xorazmshoh Sulton Muhammad, Abdullaxonni-chi? 

Bolalarimizning tili chiqib, «biy», «iki» deya sanashni boshlaganlarida ichimizga sig‘may quvonganimizda, Xorazmiy bobomni Xudo rahmat qilsin, deyishga aqlimiz yetadimi? Kundalik hayotimizda Farg‘oniy, Forobiy, Ibn Sino, Beruniy, Ulug‘bek, Ali Qushchi... haqlariga qachon duoyi fotiha qilganmiz o‘zi?

To‘ylarimiz, oilaviy quvonchlarimizda «Kayfuyem» singarilardan mast bo‘lmasdan, «Qaro ko‘zim», «O‘zbegim», «Vatanim», «Men nechun sevaman O‘zbekistonni», eshitib, eshittirib, Navoiy, Erkin Vohid, Abdulla Orif, Muhammad Yusufni eslashga ruhimiz yetadimi?

El-yurtimiz – ozodligimiz, demak , borlig‘imiz va bor bo‘lishimiz uchun o‘zini burdalatgan Shiroq bobomiz, mo‘g‘ullarga qarshi bosh ko‘targan talaba Mavlonzoda, to‘quvchi Abu Bakr, yoychi Xo‘rdak, «oq» va «qizil» bosqinchilarga tik boqqan Dukchi eshon va Ibrohimbekning aziz nomlari duolarimizda bormi?

Tariximizdagi eng mudhish kunlardan biri – Fitrat, Qodiriy, Cho‘lpon otilgan 4-oktyabrda to‘y-tomoshalar qilmaslikni yozilmagan qoidaga kiritib, unga amal qilish, o‘sha kuni ishxonamizu uyimizda «millatimiz kelajagi, farovonligi va birligi uchun» o‘zidan, bola-chaqasidan, ijodidan, kayfu safosidan kechgan buyuk jafokashlarimiz – jadidlarimiz xotirasini yod olib, ma’rifatchilik qila olamizmi?

Millat o‘laroq bunga qodirmizmi?

Javobni Prezidentimizning «Davlatning vazifasi insonlarni baxtli-saodatli qilishdir. Bu maqsadga esa ilm va yaxshi axloq yordamida erishiladi», degan xulosalaridan topamiz, deb qattiq ishonamiz. Negaki, o‘tgan o‘ta qisqa muddat – yetti yil bizga vaqtni imkoniyatga, imkoniyatni yutuqqa, yutuqni taraqqiyot poydevoriga aylantirish mumkinligini isbotladi-qo‘ydi. Bizda o‘z kuchimiz – muddaolarimizga erishish qo‘limizdan kelishiga ishonch paydo bo‘ldi. Ushbu tengsiz omilni saqlab qolish uchun esa, bizga endi yaxshi – milliy axloq kerak. Milliy axloq esa ajdodlar ruhini shod etish, shahidlarning muqaddas nomlarini abadiylashtirishdan boshlanadi.

Azamat ZIYO,

tarix fanlari doktori, professor

"Milliy tiklanish" gazetasining 2023-yil 20-sentabr sonidan olindi