Achchiq haqiqatga “Milliy tiklanish” taklif bildirgandayoq e’tibor qaratilishi lozim edi

Nihoyat energetika vazirligi mutasaddilari iste’molchilarga qachon elektr ta’minotida uzilishlar ro‘y bermasligini ma’lum qildilar

Aslida, bu takliflar 2022-yilning 17-noyabrida bildirilgandi. O‘shanda «Milliy tiklanish» demokratik partiyasi yetakchisi Alisher Qodirov aholini gaz va elektr bilan sifatli ta’minlash masalasiga to‘xtalib, avtosanoatda monopoliya tugatilmasa avtomashina narxlari o‘zgarmaganidek, energetikada ham monopoliya tugamas, narxlar o‘zgarmas ekan, aholini gaz va elektr bilan ta’minlashda sifat o‘zgarmaydi, – degandi. «Yurtimizda gaz ham, elektr ham yetarli, mabodo yetmasa, uni sotib olish mumkin. Lekin minglab kilometr simlar va trubalar eskirgan, bundan tashqari, aholini elektr va gaz bilan ta’minlashdagi asosiy muammo resurs yetishmovchiligida emas, balki boshqaruv va ta’minot tizimini eskirganidadir. Istagancha Energetika vazirini tanqid qilish mumkin, ammo sohada hammamiz uchun og‘ir va og‘riqli hamda vaqt talab qiladigan islohotlar olib borilmas ekan, muammo barham topmaydi...»

Mana oradan salkam bir yil o‘tib, Energetika vazirligi matbuot xizmati ayni shu fikrlarni dadil e’lon qilibdi. Xabarda qayd etilishicha, elektr ta’minotidagi uzilishlar ning asosiy sababi tarmoqlarning haddan tashqari eskirganidadir. Statistikaga ko‘ra, mavjud elektr uskunalarining 40 foizdan ortig‘i o‘z umrini «yashab» bo‘lgan. Misol uchun, elektr uzatish tarmoqlarining 46 foizi, podstansiyalarning 51 foizi, transformator punktlarining esa 100 tadan 36 tasi allaqachon yaroqlilik muddatini o‘tab bo‘lgan. Aynan shu sababli qattiq sovuq va jazirama issiq vaqtida tar moqlardagi og‘ir yuklama tufayli tez-tez tok o‘chish hollari kuzatilyapti. Bu esa odamlarning haqli e’tirozlariga sabab bo‘lmoqda.

Tarmoqlarning eskirgani tufayli elektr energiyasini iste’molchiga yetkazib berishda ham ko‘pgina yo‘qotishlarga yo‘l qo‘yilyapti. Agar rivojlangan davlatlarda bu miqdor 7-8 foizni tashkil qilsa, O‘zbekistonda 20-25 foizgacha boryapti. Aytaylik, 2023-yilda 70 milliard kilovatt/soat elektr energiyasi ishlab chiqarilishi ko‘zda tutilgan bo‘lsa-da, tarmoqning eskirgani sababli uning 14-17,5 milliard kilovatt-soat hajmdagisi iste’molchilarga yetib bormaydi.

Vaholanki, yo‘qotilayotgan 14 milliard kilovatt/soat elektr energiyasi bir oyda o‘rtacha 200 kilovatt/soat tok yoqadigan 5 million 833 mingdan ortiq iste’molchining bir yillik iste’moliga tengdir.

Ma’lumki, so‘nggi yillarda mamlakatimizda qurilishlar soni ham keskin oshdi. Bu yaxshi albatta. Ammo oldin 3-4 xonali uyda yashaganlar endilikda ikki va uch qavatli 10-15 ta xonali uylar qurishyapti. O‘sha hudud uchun xizmat qiladigan transformatorlar, elektr simlari esa yangilanganicha yo‘q.

Yana bir dalil: bundan 30-40 yil oldin bitta transformator 3-4 ming atrofidagi lampa, har bitta xonadon uchun bitta televizor, bitta changyutkich va bitta muzlatkichni hisobga olingan holda o‘rnatilgandi.

Bugun esa aynan o‘sha eskirgan transformator orqali 10-15 mingta lampa, aksariyat xonadonlardagi 3-4 ta televizor, 2-3 ta muzlatkich, 2-3 ta sovutkich, kompyuter, mikroto‘lqinli pech, noutbuk, 10 tagacha mobil telefon, changyutkich, kir yuvish mashinasi, idish-tovoq yuvadigan mashina va boshqa elektr jihozlari uchun elektr energiyasi yetkazib beryapti.

Bunga barham berishning esa yagona yo‘li bor – tarmoqda chuqur modernizatsiyalash ishlarini olib borish shart. Ammo bu oson emas. Chunki «svet» o‘chishiga to‘liq barham berish tizimli va uzoq vaqt talab etadigan jarayondir.

Shu o‘rinda ta’kidlash joizki, vazirlik rejalariga ko‘ra, 2030-yilga qadar katta kuchlanishni ko‘tara oladigan 9 ming 885 kilometr elektr simlari va umumiy quvvati 37 ming 290 megavatt/amper bo‘lgan 53 ta podstansiya qurilishi belgilangan.

Bu ishlab chiqarilgan elektr energiyasini atigi 5-6 foiz yo‘qotish bilan iste’molchiga yetib borishini ta’minlaydi. Natijada yo‘qotilayotgan elektr energiyasining 11-14 milliard kilovatt/soati saqlab qolinadi. Bu bir oyda o‘rtacha 200 kilovatt/ soat elektr energiyasi iste’mol qiladigan 4 million 583 mingdan ziyod iste’molchining yillik elektr sarfiga tengdir.

Shuningdek, jami uzunligi 6 ming 195 kilometrdan iborat 500 kilovoltli va 3 ming 690 kilometrli 220 kilovolt quvvatga mo‘ljallangan elektr uzatish kabellari hamda umumiy quvvati 26 ming 640 megavatt/amper bo‘lgan 22 ta 500 kilovolt va umumiy quvvati 10 ming 650 megavatt/amper bo‘lgan 31 ta 220 kilovolt podstansiya, umumiy quvvati 2 ming 918 megavatt bo‘lgan energiya saqlovchi (batareya) qurilmalari quriladi. Natijada tarmoqlardagi uzilishlarga to‘liq barham beriladi.

Ta’kidlanishicha, yuqoridagi ishlarning amalga oshirilishi orqali elektr uzatish tarmoqlarining uzunligi 90 foizga oshirilib, umumiy uzunligi 22 ming kilometrga, yuqori quvvatli podstansiyalar soni esa 62 foiz oshirilib, 138 taga yetkaziladi.

Shu bilan birga, 2023 – 2030-yillarda respublika hududlarida 0,4-110 kilovolt kuchlanishli taqsimlash elektr tarmoqlarini yangilash hamda modernizatsiya qilish dasturi bo‘yicha 109 ming 858 kilometr elektr uzatish tarmoqlarini, 52 ta 35-110 kilovolt quvvatga ega podstansiyalarni va 34 ming 908 ta transformator punktini yangilash rejalashtirilgan.

Energetika vazirligi mutaxassislarining yozishlaricha, bu ishlar yakuniga yetgach, respublikadagi 7,4 million iste’molchining 3,5 milliondan ortig‘ida elektr ta’minoti yaxshilanadi. Boshqacha aytganda, kelgusi 40 yil mobaynida ularning elektr ta’minotida hech qanday muammo bo‘lmaydi.

Xulosa o‘rnida shuni aytish joizki, uzilishlarga barham berishning yagona yo‘li bundan bir yilcha avval «Milliy tiklanish»chilar ta’kidlaganidek, eskirgan tizimni yangilash va modernizatsiya qilishdir. Buning uchun esa sohaga qo‘shimcha mablag‘ kiritish, aholini energiya resurslaridan oqilona foydalanishga o‘rgatish kerak. Elektr va gaz tariflarining o‘sishi, o‘z navbatida, bir tomondan, tizimni modernizatsiya qilish uchun zarur bo‘lgan mablag‘larni jalb etishga yordam bersa, ikkinchi tomondan, aholini elektr energiyasini tejashga o‘rgatib boradi.

Zero, energiyadan samarali foydalanilmas ekan, energiya manbalarini ishlab chiqarish qanchalik ko‘paytirilmasin, ortib borayotgan talabni qondirish mushkul bo‘lib qolaveradi.

Odilbek RAHMONOV tayyorladi

"Milliy tiklanish" gazetasining 2023-yil 20-sentabr sonidan olindi