Ma’lumotlarga ko‘ra, hozir dunyoda 7000 ga yaqin til bo‘lsa-da, 2100-yilga borib ularning 90 foizi yo‘q bo‘lib ketishi mumkin. YUNESKOning «Yo‘qolib ketish xavfi arafasida turgan jahon tillari atlasi»da nashr etilishicha, Yevropada 50 ta, Tinch okeani mintaqasida 200 ta, Afrikada esa 600 ta til butunlay iste’moldan chiqadi. Insoniyat tarixida shu kungacha mingdan ortiq til yo‘q bo‘lib ketgan. Bunga globallashayotgan dunyo, urbanizatsiya, madaniy bosim, shuningdek, ijtimoiy va iqtisodiy omillar sabab bo‘lgan.

Bilamizki, o‘zbek tilida dunyoning turli hududlarida yashovchi 50 milliondan ortiq odam so‘zlashadi. Ularning 30 milliondan ko‘prog‘i o‘zbek tilini ona tilisi sifatida, qolgan 20 millioni esa ikkinchi til sifatida biladi. To‘g‘ri, tilshunoslarning faqat bir tilda so‘zlashuvchilar 50 milliondan ortiq bo‘lgan millatlargina o‘z tilini saqlab qolishi mumkinligi haqidagi xabaridan biroz taskin topamiz. Ammo o‘zbek tiliga davlat tili maqomi berilganiga 35 yildan oshgan bo‘lsa-da, hamon tilimiz to‘la mavqega ega bo‘lmagani bu boradagi xotirjamligimiz barqaror emasligidan dalolat berishi mumkin.    

Ona tilimiz hech bir mubolag‘asiz eng go‘zal, shu bilan birga boy va qadimiy tillardan biri. Buni Alp Er To‘ng‘a (Afrosiyob)dan to temuriylar hukmronligining yakunigacha ulug‘ ajdodlarimizdan qolgan ulkan moddiy va ma’naviy meros qolgani ham ko‘rinib turibdi.

Zero, ulkan daryolar buloqlardan suv olganidek, adabiy til ham ming yillar qa’ridan boyib, kuch olib keladi. Qadimgi turk tilida yaratilgan O‘rxun-Enasoy yodgorliklari, Yusuf Xos Hojibning «Qutadg‘u bilig», Qoshg‘ariyning «Devonu lug‘otit-turk», Yugnakiyning «Hiybatul-haqoyiq», Yassaviyning «Devoni hikmat» kabi nodir asarlari ham tilimizning jozibadorligi va qadimiyligini ko‘rsatadi.

Shubhasiz, Alisher Navoiy va Bobur ijodida tilimiz qudratga to‘lib, yangi yuksakliklarga ko‘tarildi. Jumladan, Qoshg‘ariyning «Devonu lug‘otit-turk» asarida turk tilini o‘rganing, chunki ularning hukmronligi uzoq davom etishi ta’kidlangan bo‘lsa, Navoiy hazratlari mumtoz adabiy tilimizni o‘ziga xos jihatlari, boshqa tillardan lozim darajada ustunligini ochib berganlar. Bir so‘z bilan aytganda, o‘z ilmiy merosida 26 mingdan ortiq so‘zdan foydalanib, jahon ahlini hayratga solgan. So‘z mulkining sultoni beixtiyor «O‘zbek adabiy tilining asoschisi»ga aylandi.

Afsuski, mustamlakachilik siyosati davrida tilimizning rasmiy e’tibori cheklandi. Boshqacha aytganda, oktyabr inqilobining «milliy tillar teng huquqliligi», «muloqot tilini tanlash erkinligi» kabi yozuvlar «shior»lik maqomidan nariga o‘tmadi.

Ammo imperiyaning parchalanish arafasida unga majburan bo‘ysundirilgan respublikalar birin-ketin til haqida milliy qonunlar qabul qila boshladilar. 1987-yilning may oyida Moldova, 1989-yilning 18-yanvarida Estoniya, 25-yanvarda Litva, 5-mayda Latviya davlat tili haqida qonunlar qabul qildi. Bu jarayon nafaqat milliy tillar taraqqiyotiga, balki milliy davlatchilikni qayta tiklash, mustaqillikni qo‘lga kiritishga ham yo‘l ochdi.

O‘zbekistonda esa bu tarixiy voqea 1989-yilning 21-oktyabrida  ro‘y berdi: «Davlat tili haqida»gi Qonun qabul qilinib, unda «O‘zbekiston Respublikasi o‘zbek tilini butun choralar bilan rivojlantiradi va uning siyosiy, ijtimoiy, iqtisodiy va madaniy hayotning barcha sohalarida amal qilishini ta’minlaydi», deya belgilab qo‘yildi. Yuqorida ta’kidlaganimizdek, bu ulkan yutuq ajdodlarimiz orzu qilgan, ozodlikka erishish va mustaqillik sari qo‘yilgan eng muhim qadam edi.

Ammo shunga qaramay, davlat tili haligacha huquq, fan tiliga aylana olmadi. Shuning uchun ham «Milliy tiklanish» o‘zining 2025-2029-yillarga mo‘ljallangan Saylovoldi dasturida o‘zbek tilining mavqeyini haqiqiy ma’noda tiklash, har bir fuqaro davlat tilini bilishi, O‘zbekistonda faoliyat ko‘rsatayotgan har qanday yuridik shaxsning barcha hujjatlari, tashqi yozuvlar davlat tilida yuritilishi lozimligi haqidagi tashabbuslarni ilgari surdi.

Shu bilan birga «Davlat tili haqida»gi Qonunni yangi tahrirda qabul qilish,  «Davlat tili haqida»gi qonunchilikni buzganlik uchun javobgarlikni kuchaytirish, shuningdek, davlat tilida ish yuritmagan tashkilot rahbarlariga nisbatan keskin choralar ko‘rish kelgusi besh yillikda hal qilinishi lozim bo‘lgan ustuvor vazifalar deb belgilab oldi. Zero, beparvolik bilan bepisandlikning orasi bir qadam deganlaridek, ona tilimizga ixtiyorsiz bo‘lish – elga e’tiborsizlikdan kelib chiqadi. 

Abdumannon KARIMOV,

Toshkent viloyati Kengashi raisi o‘rinbosari, tarix fanlari bo‘yicha falsafa doktori

“Milliy tiklanish” gazetasining 2024-yil 19-noyabr sonidan olindi