Zamonaviy o‘zbek she’riyatga chaqmoqdek chaqnab emas, balki kelinchakday iymanibgina kirib kelgan Farida Afro‘z barcha esli kelinlar kabi shu uyda tup qo‘yib, palak yozdi. Qatorqator she’riy farzandlarni dunyoga keltirib, sezdirmaygina bu uyni o‘ziniki qilib oldi. Bir paytlar chaqnagan adabiy chaqmoqlarning qanchasi so‘nib ketdi, Farida esa bugungi kunda ulkan she’riy o‘tboshimizga fayz beradigan poetik bekalardan biriga aylandi. Farida ijodda nafaqat birovni, hatto, o‘zini ham takrorlamaslikka urinadi. Shuning uchun ham uning har bir kitobidan o‘quvchilar qandaydir bir yangilik kutishga o‘rganib qolishgan. Ijodiga shakliymundarijaviy izlanishlar doimiyligi hamda hayot hodisalarining o‘zgalar ko‘rmagan qirralaridan teran falsafiy ma’no chiqara bilish iqtidori sabab uning bitganlari o‘qirmanlar qalbidan chuqur joy oladi.

Shoira inson hayotining g‘oyat murakkab, odamlararo munosabatlarning esa o‘ta chigal ekanini chuqur anglaydi va bu holatni esda qoladigan obrazlar vositasida tasvirlaydi. Milliy sezimlar yaqqol aks etgani uchun ham uning bitganlari kishi ko‘ngliga muhrlanib qoladi. Shoira, umuman, ayol, xususan o‘zbek ayoli bo‘lishning g‘oyat mas’uliyatli yumush ekani nomsiz bir she’rida mutlaqo betakror yo‘sinda aks ettiriladi. Chunki o‘zbek ayolining hayoti faqat o‘ziga tegishli emas. U eng yaqinlari: ota, aka, uka, o‘g‘il, er uchun, ularni nomusga qo‘ymaslikka intilib yashashga mahkum. Yolg‘iz ayolning, ayniqsa, iste’dodli ayolning qismati esa haddan ortiq og‘ir. She’rning ilk bandida ana shunday singilning akaga murojaati aks etadi:

Aka, senga juda ham og‘ir Aka bo‘lmoq peshonasi tor,

Baxti qaro, ko‘zlari qaro,

Ko‘ngli yaro SINGLING – AYOLGA!

Ma’lumki, o‘zbek erkagi – singlisining xatti-harakatlari uchun mas’ul. Esli o‘zbek ayoli o‘zidan oldin akasini uyatga qo‘ymaslik haqida doimo o‘ylaydi. Aka ham ana shu hadik bilan yashaydi. She’rda bu holat g‘oyat milliy yo‘sinda aks etgan. Keyingi to‘rtlikda she’rning lirik qahramoni endi nazarini ukaga qaratadi: “Uka, senga juda ham og‘ir Uka bo‘lmoq qoshlari qalam, To‘shaklari tosh, yostig‘i bardosh, Hurlarga sirdosh OPANG – AYOLGA!” Bu ifodalarda opaning akaga nisbatan ukaga bir qadar yaqinligi o‘ta nozik lik bilan, sezdirmaygina aks ettirilgan.

Go‘zallik hammaning e’tiborini tortadi. Shuning uchun “ko‘zlari qaro, qoshlari qalam, To‘shaklari tosh, yostig‘i bardosh, Hurlarga sirdosh” ayolning ko‘pchilik nazarida bo‘lishi tabiiy. Ko‘pchilik nazaridagi go‘zal opaga uka bo‘lish o‘zbek yigitiga ulkan mas’uliyat yuklaydi.

Shoira shu holatni aytmay turib, bildirishning uddasidan chiqqan. Bu misralarda yolg‘iz ayolning shaxslik sifatlari yuksakligi bilan qismatining og‘irligi o‘rtasidagi nomuvofiqlik she’rxon tuyg‘ularini larzaga soladi. Shoiraning iste’dodi, she’rning qudrati uchinchi bandda bor bo‘yi bilan namoyon bo‘ladi. Endi u bevosita dunyoning o‘ziga murojaat qiladi:

Dunyo, senga juda ham og‘ir Dunyo bo‘lmoq yolg‘iz ayolga!

Nomardingga xor, nolalari zor

Yegan noni or ONANG – AYOLGA!

Milliy darajada boshlangan tasvir umumbashariy ko‘lam kasb etadi. Zero, aka ham, uka ham shu dunyoning odamlari. Yolg‘iz qolgan o‘zbek ayolining qismati – dunyoni larzaga soladigan hodisa. She’rda lirik qahramon shoira shaxsi bilan uyg‘unlashib ketgani uchun she’r haqqoniylik kasb etadi. Ayni vaqtda lirik qahramon faqat Farida Afro‘zning o‘zi emasligi tufayli ham she’rning ta’sir qudrati chandon oshib, umuminsoniy ahamiyatga ega bo‘ladi. Shoiraning bitganlari dunyoning naqadar murakkab, unda yashash kishidan qanchalar kuch va kurash talab qilishi g‘oyat tabiiy tasvirlangani bilan o‘qirman e’tiborini tortadi. Afro‘zning elaro mashhur bo‘lgan “O‘sha kun bugundir” she’rida hayotbaxsh shukronalik tuyg‘ulari aks etgan. She’rda tiriklikning har daqiqasi g‘animat ekani, undan unumli foydalanib zavq bilan yashash kerakligi tasvirlanadi. Lekin shoira bu fikrni shunchaki aytib qo‘ya qolmaydi, balki odam uchun o‘tmish qo‘ldan ketganligi, kelajak esa hali noma’lum ekani, banda faqat buguniga ega bo‘lishi mumkinligini juda esda qoladigan obrazli yo‘sinda aks ettiradi:

Arg‘imchoqlar uchgin kamalak bilan,

Gir aylan, raqs tush

kapalak bilan,

Yashasang, yashagin jon halak bilan,

Umr asli bir kundir,

O‘sha kun - bugundir.

She’rning ilk bandida inson uchun yashamoq osmon kamalagida arg‘imchoq uchishga, kapalak bilan raqs tushishga, biror zum tin bilmaydigan jonhalaklik bilan yashashga arziydigan ulkan ne’mat ekani ta’sirli ifoda etilgan. Ayniqsa, keyingi bandlarga ham refren bo‘lib qoliplab kelayotgan “Umr asli bir kundir. O‘sha kun bugundir” satri o‘zgacha ta’sir kuchi bilan she’rning darajasini yuksaltirgan. Farida xalqning asriy donoligi bo‘lmish “Besh kunlik dunyo” degan aqidani o‘zgartib, aslida umr bir kunlik ekani, o‘sha bir kunning aynan bugun ekanini hisobga olib yashagan odam hayotidagina ma’ni bo‘lishi mumkinligini yodda qoladigan tarzda ifoda etadi.

Ikkinchi to‘rtlikda shoira o‘qirmanga qarata:

“Ertani o‘ylamoq sen uchun emas,

O‘tganga yig‘lamoq sen uchun emas,

Jazoni qo‘llamoq sen uchun emas.

Umr asli bir kundir, O‘sha kun - bugundir”,- der ekan, uni xotirasizlikka, faqat bugunnigina o‘ylab yashashga emas, balki bugunning qadriga yetish, hozir tirikligiga shukur qilishga chorlaydi. Shoira bu chorlovida xalq dostonlaridagi qaytarilib turguvchi poetik formula bo‘lmish: “Dam shu damdir o‘zga damni dam dema, Boshing eson, davlatingni kam dema!” shaklidagi qanotli hikmatga hamda hazrat Navoiyning “Moziyu mastaqbal ahvolin takallum ayla kam, Ne uchunkim, dam bu damdur, dam bu damdur, dam bu dam” degan baytiga tayanganday bo‘ladi. Faqat ertangi kunni o‘ylash, kecha o‘tgan kun uchun yig‘lash, kimgadir jazo qo‘llash fikri bilan yashash esli odamning ishi emas. Odam muammo qidirmay yashashi, yashayotganiga shukr qila bilishi kerak. Zero, u faqat buguniga xo‘ja va bugunni zavqli hamda esda qoladigan qilib o‘tkazishni o‘ylagani ma’qul!

She’rning keyingi bandlarida tiriklik oldida boshqa har nening xasga teng ekani go‘zal aks etgan. Faqat hoziriga ega bo‘la oladigan odamning ko‘ngli boshi omonligining o‘zidan tog‘larday yuksalishi kerak. Lahzalarning qadriga yetib, ularning shukri bilan yashayotgan inson uchun dunyo tomosha qilishga arziydi. Dunyo ne’matidan huzurlanib yashagan odamning umri esa asrlar osha qoladi! Sababki, u ayni shu bugunning, shu lahzaning qadriga yeta bilgan!

Ey Farid, lahzalar shukri-la yasha!

Bu dunyo bayramdir, qilgin tomosha.

Oshiq noming qolar asrlar osha,

Umr asli bir kundir,

O‘sha kun - bugundir.

Farida Afro‘z o‘tkir nigohi bilan turli tabiatli ayollar ko‘nglining eng olis puchmoqlarigacha kirib bora oladi. Undagi eng nozik va chigal holatlarnida manzaralashtira biladi. “Qish. Ayoz. Tun” deb boshlanadigan bir she’rida o‘y- fikrlarini betakror ramzlar orqali jonlantirib va shaxslantirib ifoda etadi:

Qish. Ayoz. Tun. Yotoq.

Ko‘rpaga burkanar yolg‘izlik.

Seskanib qalqiydi yostiqlar,

Go‘yoki muz ko‘chki ming yillik.

Ilk qatordagi tabiatning holati haqidagi to‘rt atov gapdan iborat axborot ikkinchi misrada tasvirlangan shaxs qismatiga ishora qiladi. Yolg‘iz odamning ayozli qish tunida kimsasiz yotoqdagi sovuq ko‘rpaga burkanishi, yostiqlarning ming yillik muzlar ko‘chganday seskanib qalqishi etni junjiktirar yo‘sinda tasvirlanadi. O‘ta dardchillik bilan bitilgan ushbu she’rda butun boshli bir umrning manzarasi chizilgan. Bunda shoira na ko‘nglida kechgan tuyg‘ularni, na boshidagi o‘ylarni ochiq aytadi. Turli narsalarning obrazlari tasviri vositasida lirik qahramon ruhiy holatini xolis ko‘rsatadi. Ko‘rpaga burkangan yolg‘izlik, ming yillik muz ko‘chki qo‘zg‘algandagiday seskanib qalqigan yostiq obrazlari ruhiyat tasviridagi dramatizmni oshiradi.

Shoira asosiy yuk ortilgan so‘zni misraning adog‘iga chiqaradi. Birinchi bandning ilk misrasi “yotoq” so‘zi bilan xotimalangan bo‘lsa, ikkinchi bandning birinchi satriga so‘nggi so‘zi sifatida “yolg‘izlik” tanlangan. Ikkinchi bandda poetik yuk asosan “yolg‘izlik” so‘ziga ortiladi. Unda yolg‘iz kimsada tabiatning har qanday ko‘rinishi sovuq taassurot qoldirishi ifoda etilgan: “Tun. Ayoz. Yolg‘izlik. Erinib otadi tonglar ham. Yulduzlar tizilmas marjonday, Osmonda yashirin oy mubham”. Tonglarning erinib otishi, yulduzlarning marjonday tizilmasligi, oyning ham mujmalu mubham ko‘rinishiga yolg‘izlik sababligi o‘qirmanga sezdiriladi.

She’rning birinchi va ikkinchi bandlarida sabab ko‘rsatilgan bo‘lsa, uchinchi bandda oqibatning manzarasi chizilgani bois shoirning diqqati “Xo‘rlanish” so‘ziga qaratiladi. Tunchiroqning oh urib o‘chishi, choyshabning yuzi sip-silliqligicha qolgani, ko‘zqaroqning qadriga yig‘lashi kabi tafsillar fojiona ruh ta’sirini kuchaytiradi:

Tun. Ayoz. Xo‘rlanish.

Oh urib o‘chadi tunchiroq.

Yuzlari sip-silliq choyshablar,

Qadriga yig‘laydi ko‘z-qaroq.

Bu satrlarda Faridaning inson ruhiyatidagi jilvalarni nozik ilg‘ash va yorqin ifodalay bilish iqtidori yorqin namoyon bo‘lgan. Ortiqcha zo‘riqishlar, notabiiy hissiyotbozliksiz kam so‘z bilan yolg‘iz ayol ruhiyatining tugal manzarasini chiza bilish shoiraning tasvir mahoratidan dalolatdir.

Farida Afro‘z o‘zbek she’riyati xazinasini tasbih hamda fiqra deb atalmish poetik janrlar bilan ham boyitdi. Bu she’riy janrlar bugun tug‘ilib qolgani yo‘q. Ular shoiraning anchadan beri band etilgan xayoli, bezovta bo‘lgan ruhiyati mahsullaridir. Faridaning ilkinchi tasbihlari bundan yigirma yillar oldin paydo bo‘lib, mutaxassislar e’tiborini tortgan edi. Ma’lumki, “tasbih” janri mumtoz milliy she’riyatimiz tajribasida ham, xalq og‘zaki ijodida ham uchramaydi. To‘g‘ri, o‘zbek poeziyasida uch qatorlik bandlardan tashkil topgan musalsal she’rlar azaldan bor edi. Shuningdek, yapon xoykularidan ta’sirlanib yozilgan uchliklar ham yo‘q emasdi. Lekin mustaqil uchlik tasbihlardan iborat butun bir kitob tartib berilishi va har o‘ttiz uch tasbih bir shodaga tizilib, yetti she’riy marjon hosil qilinishi milliy poetik tajribamizda bo‘lmagan edi.

(Davomi kelgusi sonda)

Qozoqboy YO‘LDOSHEV,

Pedagogika fanlari doktori, professor

“Milliy tiklanish” gazetasining 2025-yil 9-aprel sonidan olindi