Xayrullo Bozorov tanqidiy chiqishlardan bexabarmidi?

yoki nega Farg‘ona viloyatida «to‘rtinchi hokimiyat»ning jamiyat rivojiga to‘siq bo‘layotgan muammolarni fosh etishga doir zahmatli faoliyatiga befarq qarala boshlandi?

Nazarimda, o‘tgan hafta OAV, ayniqsa, bosma nashrlar vakillarining ijtimoiy tarmoqlardagi sahifalarida “Ishonch” va “Doveriya” gazetalari Bosh muharriri, taniqli jurnalist Husan Ermatovning «Gazeta nega kerak?» maqolasi anchayin jiddiy muhokamalarga sabab bo‘ldi.

Bu bejiz emas, albatta. Chunki bir qator tizimlarda haligacha gazeta-jurnallarga, ulardagi o‘tkir chiqishlarga eʼtiborsizlarcha qarash holati davom etmoqda.

Eng yomoni, ayrim “dohiy” sohalar uchun odatga aylangan yuqumli kasallik endi hududlarga ham yuqa boshlagan ko‘rinadi.

Bunga o‘tgan hafta «Farg‘ona haqiqati» gazetasida eʼlon qilingan dolzarb maqolalar va ularga nisbatan bildirilgan munosabatlar misol bo‘lishi mumkin.

Sir emaski, Farg‘onada rahbarlar azaldan matbuot chiqishlariga juda jiddiy eʼtibor qaratib kelganlar. Chunki farg‘onalik hamkasblarimizning mavjud kamchiliklarga nisbatan murosasiz munosabatlari aslida muammolarni bartaraf etishga xizmat qilajagini viloyat mutasaddilari yaxshi bilganlar va bunday beminnat “qurol”dan samarali foydalanib kelishgan.

Ammo keyingi paytlarda Far­g‘o­nada ham OAVga bo‘lgan eʼtibor birmuncha susaygan ko‘rinadi.

Aks holda viloyat bosh nashri – «Farg‘ona haqiqati»da chop etilgan “Boboshbek”: ish joylari egasini topdimi?» sarlav­hali maqoladan keyin viloyat rahbarlari ko‘ta­rilgan muammoni tezda hal etish choralarini ko‘rgan bo‘lardilar. Lekin negadir dolzarb maqoladan hech kimning xabari bo‘lmaganidek, mutasaddilar ayni shu tashkilotga “Press-tur” tashkil etishibdi.

Qayd etish joizki, maqola bilan tanishgan har qanday odam ayrim mutasaddilarning amalda boshqayu, qog‘ozda boshqacha ish olib borayotganlariga guvoh bo‘ladi. O‘quvchiga tushunarli bo‘lishi uchun eʼtiborsiz qoldirilgan maqo­ladan ayrim iqtiboslar keltirsak: «2021 yilning Rishton tumanidagi Hunarmandchilik markazida Prezident bilan bo‘lib o‘tgan uchrashuvda boboshbeklik Irodaxon Sodiqova tuman tadbirkorlari nomidan alohida bozor va savdo majmuasi qurilishiga amaliy yordam so‘ragan edi. Bu murojaat beeʼtibor qolmadi, albatta. Yurtboshimizning shaxsan nazoratlari ostida “Boboshbek” MFY hududidan 15 gektar maydon ajratilib, bir yil muddatda ko‘zlangan majmua qad rostladi hamda O‘zbekistonda yagona bo‘lgan «Yengil sanoat mahsulotlari ishlab chiqarish, logistika va savdo kompleksi» foydalanishga topshirildi.

Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyev­ joriy yilning may oyida Farg‘onaga tashriflari chog‘ida ushbu majmuada bo‘lib, bu yerda ish boshlagan tikuvchilik korxonalari faoliyati bilan tanishib, tadbirkorlar va xaridorlarga yaratilayotgan sharoitlarni ko‘zdan kechirdilar.

Ha, chindan ham Davlatimiz rahbarining har bir tashrifi mahalliy aholi, ayniqsa, tadbirkorlar uchun juda katta imkoniyatlarga yo‘l ochib beryapti. Ammo maʼlum bir vaqt o‘tib, ezgu g‘oyalardan samarali foydalanilmayotgan holatlar ham ro‘y berayotir. «Farg‘ona haqiqati»ning 22 iyul sonida eʼlon qilingan maqola ayni shu haqda edi...

...Xo‘sh, o‘tgan davr mobaynida, ishlab chiqarish va savdo kompleksi to‘liq o‘z egalarini topdimi, deb yozadi jurnalist. Afsuski, bu savolga ijobiy javob qaytarish qiyin. Maʼlum bo‘lishicha, maj­muada tashkil etilishi rejalashtirilgan 7500 ta ish o‘rnidan atigi 300ga yaqini yaratilgan, xolos. Qolgan tadbirkorlar qayerda, qay yo‘sinda faoliyat yuritishyapti? Nega ushbu kompleks tadbirkorlarni to‘liq qamrab ololmayapti? Buning sabablari nimada? Ana shu savollarga javob izlab, “Boboshbek” MFY raisi Sherzod Odilov hamda hokim yordamchisi Xurshid Samadov hamrohligida mahalliy tadbirkorlar bilan suhbatlashdik.

– 10 yildirki, tadbirkorlik bilan shug‘ullanaman, – deydi Abdusattor Sulaymonov. – Asosan, bolalar kiyimlari ishlab chiqaramiz. Mahsulotimizga talab ortgani sayin, ishchi-xodimlarga bo‘lgan ehtiyoj ham ortmoq­da. Natijada ish joyi tanqisligi asosiy muammomiz bo‘lib qoldi. Shu sababdan yaqinda foydalanishga topshirilgan kompleksdan ishlab chiqarish uchun maydon olishni maqsad qilgan edim. Lekin u yerdagi narxlarni eshitib, bu fikrimdan qaytdim...

– Yurtboshimiz tashrifidan so‘ng qulayliklarga ega zamonaviy savdo kompleksidan joy olishni reja qilgandim, – deydi Karimjon Dehqonov. – Biroq 204 kvadrat metr, yaʼni to‘rt tarafi devor bilan o‘ralgan, eshik-derazasigina mavjud bo‘sh sexning narxi 651 million so‘m ekani meni o‘ylantirib qo‘ydi. Buni 7 yil muddatga 22 foizli kredit asosida shakllantiradigan bo‘lsam, oyiga 9,5 million so‘mdan to‘lashim kerak bo‘ladi. O‘ylab ko‘rsam, faqat joy uchun shuncha mablag‘, bundan tashqari, kommunal to‘lovlar, ishlab chiqarish uchun mahsulot xaridi va ishchilarning oylik maoshlari uchun ham katta mablag‘ sarflanarkan. Nazarimda joy narxi biroz arzonlashsa, maqsadga muvofiq bo‘lar edi. Balki joyning aniq narxi yana bir bor hisob-kitob qilinar.

– Asosan bolalar shortigi va futbolkasini ishlab chiqaramiz, – deydi yakka tartibdagi tadbirkor Mayramxon opa Alixonova. – Qo‘l ostimizda 10 nafardan ziyod ishchimiz bor. Ish joyiga moslashtirilgan xonada faoliyat yuritish biroz noqulaylik tug‘dirmoqda. Masalan, yozda issiq, qishda sovuq. Shu maqsadda kompleksdan joy olmoqchi bo‘ldim. Menga ham narx va to‘lov sharti to‘g‘ri kelmadi. Agar ishchilar sonini 20 nafarga oshirib, faoliyatimizni kengaytirmoqchi bo‘lsak, tikuvchi qizlar uchun material bichuvchi, dazmolchi hamda qadoqlovchi ham zarur bo‘ladi. Ammo 280 kvadrat metr joy uchun 880 million so‘m narx belgilanganligi sabab shashtimdan qaytdim.

– Kompleks 54 000 kvadrat metr maydonni tashkil etib, 4 ta 2 qavatli, 5 ta 3 qavatli binolar qurilgan, – deydi tuman investitsiyalar va tashqi savdo masalalari bo‘yicha hokim o‘rinbosari Dilmurodjon Korabayev. – Joylarning narxiga to‘xtalsak, 1-qavatdagi 1 kvadrat metr joy 3 million 180 mingdan, 2-qavatning 1 kvadrat metri esa, 3 million 800 ming, 3-qavatning shuncha joyi 2 million 980 mingdan baholangan. Bu yerda tadbirkorlarga qulaylik yaratish maqsadida “Mikrokreditbank” faoliyati yo‘lga qo‘yildi. 7 yil muddatga 22 foizdan kredit ajratilayotgan bo‘lib, talabgorlarning murojaati qisqa fursatda hal etilmoqda.

– Uchko‘prik tumani «Yengil sanoat mahsulotlari ishlab chiqarish, logistika va savdo kompleksi»da jami 358 ta sex mavjud, – deydi tuman iqtisodiyot bo‘limi boshlig‘i Olimjon Toshpo‘latov. – Hozirda 12 ta sex tadbirkorlarga topshirilgan. Yana 22 tasining hujjatlari rasmiylashtirilyapti. Majmua to‘liq o‘z egalariga topshirilganidan so‘nggina, kadastr hujjatlari beriladi.

To‘g‘ri, kompleks zamonaviy ko‘rinishda, tadbirkor uchun har tomonlama qulay holatda qurib bitkazilgan. Ammo sexlar to‘rt devor (baʼzilarida oyna devor ham bor) oralig‘i, xolos. Endi bu yerga tikuv mashinalari, ish stollari, stullar, bichish bo‘limi jihozlari, kesish uskunalari o‘rnatish kerak. Taklif bo‘yicha bo‘m-bo‘sh sexning bir kvadrat metr maydoni uchun 3 – 3,8 million so‘m pul to‘lash lozim.

Jurnalist Gulnoza Ergashevaning yozishicha, Mayramxon opa Alixonova o‘z uyida 10 nafar tikuvchini ishlatib va barcha xarajatlardan orttirib, 5 – 8 million so‘m sof foyda olayapti. Ishchilar soni shundoq qolganda ham unga 152 kvadrat metr maydon kerak. Uni sotib olishga esa eng kamida 456 million so‘m mablag‘ zarur ekan. Ayni paytda uning oilaviy 64 million so‘m puli bor. Demak, sexni sotib olish uchun bankdan 392 million so‘mlik kredit olishi kerak. U 22 foizli ustama bilan 7 yilga beriladi. Bu muddatda qarz kamayib borishini inobatga olib hisoblanganda, 305,5 million so‘m ustama to‘lash talab etilyapti. Shunda umumiy qarz 392 million so‘m kredit miqdori + 305,5 million so‘m ustama bilan jami 697,5 million so‘m qaytarish kerak bo‘ladi. Mayramxon opa kredit olib, sex sotib olishga botinmaganining sababi ham shunda...».

Viloyat rahbarlarining bunday chiqishlarga “eʼtiborsizroq” munosabati «Sho‘rsuvliklarning sho‘ri qurimaydi agar bu yerdagi ekologik holat xolis o‘rganib chiqilsa va tezkor choralar ko‘rilsa» sarlavhali maqolada ham ko‘zga tashlandi, desak xato bo‘lmaydi.

Agar shunday dolzarb maqola respublika nashrlaridan birida eʼlon qilinganida bormi, allaqachon masala o‘rganilgan va unga mutasaddilar allaqachon munosabat bildirgan bo‘lardilar.

«Chang, suv...

Bu, Sho‘rsuv aholisi eng ko‘p ishlatadigan so‘zlardir. Changning muntazam tilga olinishi uning havo tarkibida meʼyordan ziyod bo‘lib, mahalliy aholi sog‘lig‘i va daraxtlarga jiddiy taʼsir qilayotganligi sabab bo‘lsa, “suv” so‘zi «hayot manbai»ning yo‘qligidan. Chang deganda ular tuproqdan ko‘tariladigan changni emas, butun shaharchani qoplab, daraxtlarda “to‘g‘nab” qolgan, umuman, tevarak-atrofdagi ham­ma narsani oq rangga bo‘yab tashlagan noorganik, aniqrog‘i, mineral changni nazarda tutishadi. Aslida bu chang Sho‘rsuvning shundoqqina ro‘parasida, yarim chaqirim narida joylashgani esa asosan qurilish materiallari – gips, sement, g‘isht ishlab chiqaradigan 37 ta korxona chiqindilaridir. Bir joyning o‘zida shuncha korxonaning joylashgani esa hududda qurilish materiallarini ishlab chiqarish uchun kerak bo‘lgan xomashyo – ohaktosh, achchiqtosh, oltingugurt va kolchedan, yaʼni tarkibida temir, mis va boshqa elementlarning aralashmasidan iborat mineralning mavjudligi bilan izohlanadi.

To‘g‘ri, gaz-changni tutib qola­digan qurilma o‘rnatilgan ishlab chiqarish sexlarining tevarak-atrofni ifloslantirishga qo‘shayotgan hissasi minimallashtirildi. Ammo aksariyat korxonalar o‘z chiqindilarini atmosferaga chiqarishda davom etmoqdalar.

...Sho‘rsuvga kiraverishda, yo‘lning o‘ng tomonidagi adir bag‘rida joylashgan bir nechta baland quvurdan chiqayotgan tutunni ko‘rgan har qanday odamning taʼbi xira bo‘ladi. Mehmonlar-ku, kelib-ketishadi, lekin mahalliy aholi nima qilsin?!

Aftidan, sho‘rsuvliklar taʼbi bilan hech kimning ishi yo‘q, vaholanki, ishdan mahrum bo‘lish­ni istamaslik sababli ismi-sharifini aytishga ko‘nmagan tibbiyot xodimi shunday fikr bildirdi: «Yaqinda o‘tkazilgan tibbiy ko‘rik sho‘rsuvliklar orasida astma, allergiya, shu jumladan, allergik konyunktivitning ko‘payganini, odamlarda teri toshmalari kuzatilayotganini ko‘rsatdi. Toza suv yo‘q, qo‘llarimizni ariqda yuvib, “ukol” qilamiz. Shuyam tibbiyot bo‘ldimi?! Ilgarilari yon-atrofimizdagi tog‘larda giyohlar o‘sardi, mol-qo‘ylarimizni adirlarda boqardik. Bugun qir-adirlar tap-taqir, Sho‘rsuvsoy bo‘l­sa ariqqa aylandi. Bularning hammasi ekologiyaning yomonlashuvidan, albatta».

– Ilgarilari shaharchamizda uchta davlat bog‘chasi, hatto sanatoriy ham bo‘lgan, – deya afsus bilan eslaydi mahalla ayollaridan biri. – Hozir sanatoriy yo‘q. 35 o‘rinli bitta xususiy bog‘cha bor, uy bog‘chasiga esa 10 nafar bola qatnaydi, xolos. Hozir siz ko‘rib turgan chang hech narsa emas, odatda ahvol bundan-da yomon bo‘ladi.

Ishonchim komilki, kimdir zavoddagilarni jurnalistlar kelishi haqida ogohlantirgan ko‘rinadi, aks holda havo yanayam battar bo‘lardi...

Shaharcha guzarida joylashgan “Ziyo” kitob do‘koni oldidagi kursida gurunglashib o‘tirgan oqsoqollardan biri – 86 yoshli Kimsanboy Yo‘ldoshev shunday hikoya qiladi: «1959 yilda Sho‘rsuvga kelganimizda, bu yer jannat edi. Endi-chi? Biz-ku mayli, yoshimiz ulug‘, yoshlar-chi? Ros­tini aytsam, ular bizning yoshimizga yetishiga ko‘zim yetmaydi. Chang yetmaganidek, shaharchamizda suv ham yo‘q.

Ilgari Karimdevonada uchta suv nasosi bo‘lib, Sho‘rsuvda suv taʼminoti yaxshi edi. Ular ishdan chiqqanmi yoki boshqa sababdanmi, shaharchaga suv kelmay qo‘ygan. Shuning uchun har bir oila suvni sotib olishga majbur, uning bir tonnasi esa 35-40 ming so‘m turadi. Aytsak, suvni maxsus mashinada keltirishib, aholi hovlilaridagi sisternalarga quyib ketishadi».

Sho‘rsuvliklarning dardini eshitib, nahotki ularning muammolarini yechadigan tuman sektor rahbarlari topilmasa, degan o‘yga borasan, kishi.

Yoshlar yetakchisi Nasilxon Maʼrufov «Sho‘rsuvlik yoshlarning qanday muammolari bor?», degan savolga: «Bitta muammoimiz bor – u ham bo‘lsa chang», deb javob berdi. Agar shaharchada vaziyat yaxshi tomonga o‘zgarmasa, ko‘pchilik yoshlar uni tark etishi mumkinligini aytdi.

– Qishloqdan kelib, bu yerda uy qurganman, – deydi pensioner To‘xtasin Ahmedov. – Har safar yaqinlarimni ko‘rgani borganimda, hamqishloqlar menga: «Haliyam chang yutib yuribsizlarmi?», deb so‘rashadi. Korxonalar filtrli qurilmani o‘rnatishmagandan keyin chang yutamiz-da!

Ekologiya va atrof-muhitni muhofaza qilish davlat qo‘mi­tasi maʼlumotlariga ko‘ra, Sho‘r­suvdagi muhitning ifloslanish darajasi tahlilning to‘rtta bandi bo‘yicha 1,2-23,6 martagacha, boshqa ikkita band bo‘yicha esa 3,2-4,6 marta ortiq. Bu, qo‘mitaning ko‘chma ekologik laboratoriyasi tomonidan shaharchada olingan havo namunalarini tekshirish orqali aniqlandi. Tekshiruvni qo‘mita mutaxassislari 12 ta korxona, shu jumladan, «Sement xomashyosi savdosi», «Vodiy gips», «Yevro global gips», «Gold Gips Kard» kabi MCHJlarda o‘tkazishdi. Qizig‘i shundaki, ularning hammasida gaz-changni tutib oladigan qurilma o‘rnatilgan, shunga qaramay ko‘rsatkichlar meʼyordagidan ancha ortiq.

«Olmos gips», «Imkon gips» MCHJ, «Fayz gips» AJda esa bunday qurilmalar umuman o‘rnatilmagan, boshqa ikkita korxona – «Yevro Global gips», «Gold gips kard» MCHJlarda o‘rnatilgan-u, talab darajasiga javob bermaydi. Tekshiruv yakunlariga muvofiq, yuqorida sanab o‘tilgan beshta korxona faoliyati to‘xtatilib, atrof-muhitning gips changi va gips toshi chiqindilari bilan ifloslantirilganligi uchun ularga jarima solindi, rahbarlariga esa amaldagi qonunchilik talablarini bajarish yuzasidan ko‘rsatma berildi. Ammo korxonalar qo‘yilgan shartlarni belgilangan muddatda bajarmaganliklari bois tumanlar-aro iqtisodiy sudga ularning faoliyatini to‘xtatish bo‘yicha hujjatlar taqdim etildi.

– Tekshirish olib borilgan korxonalarda atrof-muhitni ifloslantirganlik va chiqindilar joylashtirganlik uchun jami 155 mln. 122 ming so‘m qo‘shimcha kompensatsiya to‘lovlari hisoblandi, – deydi viloyat Ekologiya va atrof-muhitni muhofaza qilish sohasidagi nazorat bo‘yicha ins­peksiya boshlig‘i Anvarjon Ashurov. – Tekshirish davomida aniqlangan huquqbuzarlik holatlari yuzasidan maʼmuriy bayonnomalar rasmiylashtirilib, chora ko‘rish uchun sud organlariga yuborildi.

Shu o‘rinda mantiqiy, shu bilan haqqoniy savol tug‘iladi: «Gaz-chang tutish quril­masi o‘rnatilmagan zavodning ishga tushirilishiga kim yo‘l qo‘y­di?!». Sho‘rsuvda birin-ketin ekologiyaga zarar keltirish ehtimoli bo‘lgan korxonalar ochilganda ekologlar, O‘zbekiston Ekologik partiyasi, Respublika, viloyat kasaba uyushmalari, qolaversa, tibbiyot xodimlari, umuman sohalar mutasaddilari qayerda edilar?

Bizga hamroh bo‘lgan viloyat­ Ekologiya va atrof-muhitni muho­faza qilish boshqarmasi vakillari korxonalar xususiy bo‘lgani uchun ularning rah­bariyati ishlab chiqarish hududiga kirish uchun hech kimga ruxsat bermayotganini aytishdi. Balki jurnalistlarni korxonaga yetak­lab borishni astoydil istashmagandir.

Jurnalist Tamara Toshmatovaning yozishicha, har qanday biznesga foyda olish maqsadida qo‘l uriladi. Lekin foyda orqasidan quvib, mahalliy aholi salomatligiga zarar yetkazish, atrof-muhitni ifloslantirishning javobgarligi bor. Mamlakatimizga, viloyatimizga investitsiya suvdek zarur, chunki sarmoya – yangi korxona, yangi ish o‘rinlari demakdir, ammo bir necha yil ishlab kasbiy kasallik orttirish, mehnat layoqatini yo‘qotish mumkin bo‘lgan ish kimga kerak?».

Xulosa qilib, shuni aytish joizki, mavjud muammolar va aholini o‘ylantirayotgan masalalarni rahbarlar hukmiga havola etayotgan «Farg‘ona haqiqati» bu safar ham o‘z o‘quvchilari manfaatini ustun qo‘yib, qiyin bo‘lsa-da to‘g‘ri so‘zni aytishga jurʼat topibdi.

Garchi viloyatdagi ayrim dohiy­lar yuqoridagi maqolalarni ko‘­rib ko‘rmaganga olayotgan bo‘lsa­lar-da, hamkasblarimiz gazeta nega kerak, degan savolga amaliy ish bilan javob beribdilar.