Panja orasidan qarashga haqqimiz yo‘q

Madaniyat sohasi keng ko‘lamli bo‘lib, bugungi kunda ushbu sohaga jiddiy eʼtibor qaratilayotgani bejiz emas.  O‘zbekiston Respublikasining «Madaniy faoliyat va madaniyat tashkilotlari to‘g‘risida»gi qonunini ham ana shu eʼtibor natijasi deya qabul qilish lozim.

Yaqin tariximizni bir tahlil etsak: Ilhom teatri (teatr «Ilxom») tomonidan qo‘yilgan spektakl atrofidagi shov-shuvli voqealar, teleekranlarda tinimsiz aylantirilayotgan badiiy va boshqa filmlarga nisbatan bildirilayotgan eʼtirozli fikrlar, Alisher Navoiy nomli opera va balet teatrida tomosha oldidan tomoshani siyosiy qiyalikka yo‘naltirishga qaratilgan tashviqotlar, Toshkentning qoq markazida bosqinchilik va fashizmni yoqlovchi qo‘shiq kuylanishi yoki o‘zi yo‘q davlatning timsollari tushirilgan kiyimlarni kiyib olamga jar solishga doir harakatlar...

Bunday ajabtovur ishlar, so‘z erkinligini niqob qilib, asl maqsadlarini ilgari surayotganlar harakatlarini chuqurroq tahlil etsak, bu jarayonning endi yoqilgan gulxandek uning asta alanga oldirilayotgani ayon bo‘ladi.

Qayd etish joizki, «Madaniy faoliyat va madaniyat tashkilotlari to‘g‘risida»gi qonunda aynan tarixiy-madaniy meros obyektlarini aniqlash, o‘rganish, muhofaza etish, qayta tiklash, taʼmirlash va ulardan foydalanish,  badiiy adabiyot, kino sanʼati, sahna, musiqa sanʼati, arxitektura va dizayn, fotosanʼat, sanʼatning boshqa turlari va janrlari, xalq badiiy va amaliy sanʼati, til, sheva, talaffuz, folklor, urf-odat, rasm-rusum, tarixiy taponim ko‘rinishidagi xalq madaniyati, badiiy havaskorlik ijodiyoti, muzey ishi va kolleksiyalash, noshirlik va kutubxonachilik ishi, bosma asarlar yaratish, ularni tarqatish va foydalanish bilan bog‘liq madaniy faoliyat, arxiv ishi, estetik tarbiya, sanʼat taʼlimi, madaniyat sohasidagi ilmiy tadqiqotlar hamda xalqaro madaniy aloqa­larni tartibga solish nazarda tutilganini taʼkidlash joiz.

Maʼlumki, madaniyat tizimiga teatr-konsert, kutubxona, muzey, sanʼat galeriyalari va ko‘rgazma zallaridan tortib hayvonot bog‘lari, akvariumlar, planetariylar, botanika bog‘lariyu, kinoteatrlar, kinostudiyalar, televideniye hatto radiogacha kiradi.

Ko‘rinadiki, madaniy faoliyat sohasi nihoyatda keng bo‘lib, uni huquqiy tartibga solish, barcha qirralarini qamrab olish qiyin. Lekin bu o‘zimizni ovutish uchun gapirilishi yoki qo‘l siltab qo‘yilishi mumkin degani emas.

Endi amaldagi qonuni­mizda qaysi sohalar eʼtiborga olingan-u, qaysi sohalar eʼtibordan chetda qolganini ko‘rib chiqsak. Qonunga muvofiq madaniy faoliyat sohasidagi vakolatlar Madaniyat vazirligiga, O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Adminstratsiya­si huzuridagi Axborot va ommaviy kommunikatsiyalar agentligi, «O‘zbekkino» Milliy agentligi va mahalliy davlat hokimiyati organlariga berilgan.

Qonunning 8-moddasiga muvofiq, Madaniyat vazirligi teatr, musiqa, xoreografiya, estrada, sirk va xalq amaliy sanʼati rivojlanishini taʼminlaydi. 9-moddada Axborot va ommaviy kommunikatsiyalar agentligi axborot-kutubxona faoliyati sohasidagi maxsus vakolatli davlat organi sifatida eʼtirof etilgan. Tushunarliki, «O‘zbekkino» Milliy agentligining madaniy faoliyat sohasidagi vakolati kinemotografiya sohasidagi davlat siyosatini amalga oshirishdan iborat.

Tabiiy savol tug‘iladi, vakolatli organlar tomonidan belgilanmagan sohalardagi madaniy faoliyat kim tomonidan va qanday tartibga solinadi?

Qonunning 4-moddasida maʼnaviy, axloqiy va madaniy qadriyatlarning ustuvorligi, milliy va umuminsoniy qadriyatlarni hurmat qilish madaniy faoliyat sohasidagi asosiy prinsiplar sifatida eʼtirof etilgan. Unga amal qilish kerakmi? Albatta, kerak. Lekin bular bor-yo‘g‘i prinsiplar. Nima uchun bor-yo‘g‘i? Chunki u madaniyatli odamlarga qaratilgan. Afsuski, hammani birdek madaniyatli deb bo‘lmaydi. Bundan tashqari, axloqni axloqsizlikdan o‘rganishni shior qilib olganlar yoki atayin axloqsizlikni yoyishni maqsad qilib olganlar bor, oramizda.

Qonunning 10-moddasida «O‘zbekkino» Milliy agentligiga kinemotografiya mahsulotining badiiy va mafkuraviy darajasini oshirish bo‘yicha choralar ko‘rish vakolati berilgan. Bu yerda majburiyat yoki javobgarlik belgilanganda umuman boshqa gap bo‘lgan bo‘lar edi. Lekin madaniy faoliyat bilan shug‘ullanadigan boshqa sohalarga bu vakolat berilmagan. To‘g‘ri, ijodiy faoliyat – bu erkin. Uni ramkalarga solish – senzura. Lekin har qanday erkinlikning chegarasi va uning mezonlari bo‘lishi kerakka o‘xshaydi. Nima uchun? Negaki, soddagina xalqimiz o‘z uyida oilaviy bo‘lib, oynai jahonni ko‘ra olmay qoldi...

21-moddaga ko‘ra, konsert-tomosha tadbirlari, to‘ylar va boshqa tantanalarda sanʼatkorning odob-axloq qoidalariga, sahna madaniyati hamda tashqi ko‘rinishiga zid bo‘lgan xatti-harakatlar amalga oshirilishini, maʼnaviyatga salbiy taʼsir ko‘rsatadigan hamda tomoshabinlarning his-tuyg‘ularini haqorat qiladigan axloqsizlik g‘oyalarini targ‘ib qilishni istisno etgan holda milliy mentalitetga, milliy qadriyatlar va urf-odatlarga muvofiq bo‘lgan qo‘shiqlar hamda ular bo‘yicha yaratilgan videokliplarni ijro etish konsert-tomosha faoliyatini amalga oshirishga doir litsenziya talablari va shartlari jumlasiga kirar ekan.

Tabiiy savol tug‘iladi. Teatrda shunday harakatlarni amalga oshirish mumkinmi, yo‘qmi? Kinoda-chi? Badiiy adabiyotda-chi? Axloqsizlikni chegaralash nafaqat bizda, balki dunyoning istalgan mamlakatida ham bor.

Maʼmuriy javobgarlik to‘g‘risida va Jinoyat kodekslarida milliy, irqiy, etnik yoki diniy adovat qo‘zg‘atishga, shafqatsizlik va zo‘ravonlikni targ‘ib etishga, shuningdek, o‘zga shaxslarning huquqlarini kamsitishga qaratilgan faoliyatga javobgarlik belgilangan, madaniy-ommaviy tadbirlar o‘tkazilayotgan vaqtda milliy, irqiy, etnik yoki diniy adovat qo‘zg‘atishga, shafqatsizlik va zo‘ravonlikni targ‘ib etishga, shuningdek, «Madaniy faoliyat va madaniyat tashkilotlari to‘g‘risida»gi qonunning 20-moddasida o‘zga shaxslarning huquqlarini kamsitishga qaratilgan plakatlar, timsollar, transparantlardan va boshqa ashyolardan foydalanish taqiqlanadi.  

Plakat, timsol, transparant tushunarli, lekin biron asarni, aytaylik, sheʼr­mi, sahna asarimi, kino­filmmi qanday mezonlar asosida baholaymiz. Boz ustiga «Nodavlat notijorat tashkilotlari to‘g‘risida»gi qonunning 4-moddasida «Davlat organlari hamda ular mansabdor shaxslarining nodavlat notijorat tashkiloti faoliyatiga aralashishiga, xuddi shuningdek, nodavlat notijorat tashkilotining davlat organlari hamda ular mansabdor shaxslarining faoliyatiga aralashishiga yo‘l qo‘yilmaydi», deb yozib qo‘yilgan. Ilhom teatri bilan bo‘lgan tushunmovchilikda Adliya vazirligi ushbu norma bilan Teatr arboblari uyushmasi xatini asossiz deb topgani hammamizga maʼlum. Tabiiy savol tug‘iladi, mabodo, Maʼmuriy javobgarlik to‘g‘risida va Jinoyat kodeks­larida yoki «Madaniy faoliyat va madaniyat tashkilotlari to‘g‘risida»gi qonunning 20-moddasida mustahkamlab qo‘yilgan holatlar buzilsa, unda kim bu jarayonga aralashadi?

Alisher Navoiy nomidagi opera va balet teatrida bo‘lib o‘tgan siyosatga oid axloqsizlik ortidan Madaniyat va sanʼat fondidan ikki xodim ishdan ketibdi, lekin hech kim ushbu voqealar ortida qanday maqsadlar bor, axloqsizlikning bir uchi manfaatga borib taqalmaydimi, taqaladigan bo‘lsa, necha pulga sotilgan deb so‘ramadi ham. Mazkur holatda davlat organlari aralashishi kerakmidi yoki yo‘qmi?

Axloq normalari, madaniyatni axloqiy tarbiyaning asosi sifatida tan olish bilan bog‘liq normalar Rossiya, Qozog‘iston, Qirg‘iz Res­publikasi va Ozarbayjon Respublikasi qonunlarida ham mustahkamlab qo‘yilgan.

To‘g‘rida, axloqsizlikka undovchi, zo‘ravonlikka yetak­lovchi, urushni yoqlovchi madaniy faoliyat kimga kerak? xalqimiz qadri toptalgan filmlardan, ko‘rsatuvlardan, sahna asarlaridan, konsert-tomoshalarga o‘z munosabatini bildirib kelmoqda. Hozir ajoyib gap topib olishgan: «yoqmasa ko‘rma, boshqa kanalga burasang, bo‘ldi, qutulasan» qabilida. Nima ham deymiz, buragunimizcha, bo‘laring bo‘ladiku axir. Yoshlarimizni esa aynan shunday, yaʼni «tesha tegmagan» “asar”lar o‘ziga rom etyapti.

Qonunning 13-moddasiga muvofiq, tasarrufida madaniyat tashkilotlari bo‘lgan davlat organlari va tashkilotlar, shuningdek, madaniyat tashkilotlarida teatr, musiqa va konsert faoliyati, sirk sanʼati va tasviriy sanʼat, arxitektura va dizayn bo‘yicha tarmoq badiiy kengashlari tashkil etilib, ular maslahat organlari hisoblanishi belgilab qo‘yilgan. Maslahat organi bo‘lganidan keyin ularning ovozi uzoqqa bormasligi shundoq ham tushunarli emasmi?

Qonunning 31-moddasida davlat teatrlarida har bir sahna asari ommaviy ijro etish va (yoki) ommaviy namo­yish qilish uchun tayyor ekanligi to‘g‘risidagi qaror teatrning badiiy kengashi tavsiyasiga ko‘ra, teatr rahbari tomonidan qabul qilinadi. Yuqorida taʼkidlaganimizdek, teatr rahbari badiiy kengash tavsiyasini xohlasa inobatga oladi, xohlamasa yo‘q. Tabiiy savol tug‘iladi, unda bu kengashga nima hojat bor?

Masalaning ikkinchi tomoni, yuqoridagi gaplarimiz davlat teatrlariga tegishli gaplar, xo‘sh, nodavlat teatrlarichi, nafaqat teatr madaniy faoliyat bilan shug‘ullanayotgan boshqa sohalardagi nodavlat tashkilotlarichi, ular namoyish etish uchun tayyorlagan asarlarga kim baho beradi. Badiiy kengash nodavlat tashkilot tasarrufida bo‘lsa, maslahat ham shunga yarasha bo‘ladi-da.

Respublikamizda 37 ta professional teatrlar qatori 100 ga yaqin havaskor xalq teatrlari bor. Ularning 72 tasi havaskorlik xalq teatrlari unvonini olgan, bundan tashqari, xususiy teatr-studiyalar bo‘lib, Birgina Toshkent shahrining o‘zida 60 ga yaqin, 70 dan ortiq oliy taʼlim muassasalari qoshida faoliyat yuritayotgan teatr-studiyalar ish olib boryapti. Bu sonlar sohaning mafkuraviy darajasi qay darajada ekanini o‘rganib borish zaruratini tug‘diradi.

Bu gaplar ayrim Bolalar musiqa va sanʼat maktablariga ham taalluqli ekanini taʼkidlash joiz. Borib tomosha qilsangiz, hayron qolasiz, buncha ko‘p yalang‘och rasmlar... Bilmadim, bolalarga mos mavzular qurib ketganmi. Aytaylik, ustozlar bayrami munosabati bilan ustozining rasmini chiza qolsin, yalang‘och qilib ko‘rsatish shart­mi... Tabiatga bag‘ishlangan peyzajlar – notanish, bizning tabiatimizni izlab topolmaysiz. «Ona tabiatni chizishsa, yurtga, Vatanga mehr o‘yg‘onmaydimi ularda». «Ha-a, kitoblarda borini chizdiryapmizda». Qiziqib, chuqurlashaversangiz, bolalar qo‘shiqlari, bolalar sahna asarlari masalasida ham talay muammolar borligiga guvoh bo‘lasiz. Bolalarning yoshiga munosib zamonaviy asarlar ham yaratish yo‘lga tushib qolar...

Kutubxonalardan qanday kitoblar joy olishi masalasi ham keyingi paytlarda dolzarb bo‘lib qolmoqda. Bolalar uchun mo‘ljallangan tarbiyaviy ahamiyatga ega kitoblarni o‘rganib ko‘ring. Achinarlisi, ushbu kitoblar qanday qilib dunyo yuzini ko‘rganligi, qanday qilib bolalarimiz qo‘liga yetib borayotganligini eshitib yoqa ushlaysiz. Masalan,  Oltin olma. O‘zbek xalq ertaklari (bolalar ucnun), Sunbul bilan Gul (bolalar ucnun o‘zbek va rus tillarida). O‘zbek va rus xalq ertaklari kitoblarida milliy madaniyatga zid bo‘lgan, axloqsizlikni targ‘ibot qiladigan jumlalar borligi bu boradagi faoliyatimiz juda jiddiy tahlil etilishi lozimligini ko‘rsatyapti.

Mana shunday gaplardan keyin badiiy kengashlarning zaruratini his etasiz. O‘zi badiiy kengashlar vazifalari nimalardan iborat bo‘lishi kerak, ular qanday maqsadlarni ko‘zlab tashkil etilgan. Teatr Arboblari uyushmasining maqsadlari bilan tanishsangiz yuksak ideallarga guvoh bo‘lasiz. Ammo bu ideallar faqat maslahat ko‘rinishida bo‘lib qolganligi, badiiy uyushmalarning so‘zi so‘z bo‘lmayotgani qonunning kamchiliklaridan emasmikin deging keladi.

Madaniy faoliyat sohasining rivojlanishi avvalo moliyalashtirish masalalariga to‘g‘ridan-to‘g‘ri bog‘liqdir. Qonunning 46-moddasiga eʼtibor qaratamiz: O‘zbekiston Respublikasi Davlat byudjetining mablag‘lari – tushunarli. Madaniyat tashkilotlarining mablag‘lari – bu yerda mamlakatimizdagi madaniyat tashkilotlari nazarda tutilgan bo‘lsa kerak degan yaxshi gumondamiz... Bu yerda Xalqaro va xorijiy tashkilotlarning mablag‘lari haqida o‘ylamasdan iloj yo‘q. Axir, kim buyurtma bersa... Misol keltirishga esa hojat ham yo‘q, hammasi tushunarli.

Yuqorida tilga olingan davlatlar qonunlarida xorijiy yuridik va jismoniy shaxslardan, xalqaro tashkilotlardan tekin xayriya olish huquqi cheklanmaganligi belgilangan. Lekin xalqaro va xorijiy tashkilotlarning mablag‘lari ko‘zda tutilmagan. Xayriya masalasi bizning qonunda ham ko‘zda tutilgan: «Jismoniy va yuridik shaxs­larning (metsenatlarning) xayriyalari». Mana shu jumla «xalqaro va xorijiy tashkilotlarning mablag‘lari»ni ham o‘zida aks ettirishiga shubha qilmaslik mumkin, chunki aslida sovg‘a, hadya, tuhfa, subsidiya kabi xayriya­lar ko‘zda tutilgan bo‘lishi kerak.

Xulosa o‘rnida shuni aytish joizki, madaniy faoliyat keng qamrovli soha bo‘lib, uni bitta qonun bilan tartibga solish mavjud murakkablik­larni, huquqni qo‘llashda tushunmovchiliklarni keltirib chiqarishi tabiiy. Madaniy faoliyat bilan shug‘ullanayotgan tashkilotlar ishida paydo bo‘layotgan tushunmovchiliklar esa sohani tartibga solishda xatolik­larga yo‘l qo‘yilayotgani bilan izohlanishi mumkin.

Baski, madaniy faoliyat milliy va umuminsoniy g‘oyalarni tarannum etish, xalqimiz, ayniqsa, yosh avlod ongida milliy g‘urur va iftixor tuyg‘ularini uyg‘otish, Vatanga muhabbat, el-yurtga sadoqat ruhida kamol toptirish, ularni komil inson sifatida tarbiyalashga hissa qo‘shishda beqiyos ahamiyatga ega ekan, unga panja orasidan qarashga HAQQIMIZ yo‘q.

O‘rol Haitov,

partiya Markaziy kengashi bosh mutaxassisi

"Milliy tiklanish"gazetasining 2022-yil 12-oktabr sonidan olindi