UNICEF ma’lumotiga ko‘ra, keyingi o‘n yil ichida qizlar o‘rtasida ta’lim darajasining o‘sishi, hukumatlarning o‘smir qizlarni qo‘llab-quvvatlashga faol sarmoya kiritishi va bolalar nikohining zarari haqida jamiyatning xabardorligini oshirish orqali dunyo bo‘yicha 25 million nafar bolalar nikohining oldi olingan.

«Yevroosiyoning ko‘plab davlatlariga nisbatan O‘zbekistonda erta va majburiy nikoh holatlari sezilarli darajada kamaygan». «Equality Now» xalqaro inson huquqlari tashkiloti tomonidan 2024-yilda e’lon qilingan bu ma’lumot kishiga taskin beradi, albatta. Ammo nikoh yoshi to‘g‘risidagi qonun hujjatlariga o‘zgartishlar kiritilgani, 2030-yilgacha bo‘lgan davrda barqaror rivojlanish sohasidagi milliy maqsad va vazifalarda ham erta nikoh va zo‘rlab nikohlashni tugatish belgilanganiga qaramay, shar’iy va erta nikoh holatlari hamon qayd etilayotgani, yurtimizning ayrim chekka hududlarida erta turmush qurish ko‘rsatkichlari yuqoriligicha qolayotgani achchiq haqiqat. Mamlakatimizda 2024-yil mobaynida 55 ta holatda erta nikohlarning oldi olingani barobarida erta nikoh holatlari yuzasidan 41 nafar shaxsga nisbatan ma’muriy javobgarlik belgilangani ham yuqoridagi fikrga dalil bo‘lishi mumkin.

Shuningdek, mamlakatimizda nikoh yoshiga yetmagan shaxslarga nisbatan nikoh tuzishga doir diniy marosimgacha bo‘lgan davrda amalga oshiriladigan urf-odatlar (unashtirish (fotiha), sovchi yuborish, og'iz solish, «ro‘mol o‘radi», «uzuk taqdi») ham borki, ular huquq doirasidan chetda qolib ketmoqda.

Yaqinda partiya Markaziy kengashi «Ayollar qanoti» tashabbusi bilan amaldagi qonunchilikni takomillashtirish orqali mazkur urf-odat va diniy marosimlarni huquqiy tartibga solish maqsadida bir qator hududlarda deputatlar tomonidan nazorat-tahlil tartibida o'rganishlar hamda jamoatchilik eshituvlari amalga oshirildi. O‘rganishlar xulosasiga ko‘ra, ayrim hududlarda erta nikohlarning an’analarimizga singib ketgani va bu tabiiy holat deb qabul qilinishi, zararli urf-odat, mahalliy va diniy normalarning huquq normalaridan ustunligi, oiladagi keksalarning yoshlar baxtini ko‘rib qolish istagi, ota-onaning qizini yaxshi joyga uzatish xohishi, qizlarning huquqiy savodxonlik darajasi pastligi, oilada ilm olish, qizlarini o‘qitish istagi hali to‘la shakllanmaganligi, o‘smirlarning ma’naviy ehtiyoji qondirilmasligi, ayrim oilalarning esa qiz farzandlarini tarbiyalash uchun zarur resurslarga ega emasligi, voyaga yetmaganlarning turmushi ko‘pincha zo‘ravonlik bilan amalga oshirilishi, bunday qarorni asosan ota-onalar qabul qilishi, ba'zi hollarda esa qizlarning shunchaki o‘g‘irlab ketilishi erta nikohlarning asosiy omillari sifatida qayd etildi.

Shuningdek, qabul qilingan hujjatlar va javobgarlikka oid normalarning tatbiq etilishi va qo‘llanilishida amaliyot nuqtayi nazaridan «ishlamaydigan» normalarning ko‘p uchrayotgani ham ushbu illatning tobora urchib borishiga sabab bo‘lmoqda.

Partiya Markaziy kengashi raisi o‘rinbosari Feruza Muhammedjanovaning ta’kidlashicha, «Erta turmush — qadriyat emas» loyihasi doirasida jami 52 ta o‘rganish, 55 ta targ‘ibot aksiyasi va 28 nafar mansabdor shaxslarning eshituvlari tashkil etildi.

Sirdaryo viloyat televideniyesi orqali mazkur mavzuda maxsus ko‘rsatuv tayyorlanib, to‘g‘ridan-to‘g‘ri efirga uzatildi. OAVda jami 32 marotaba tahliliy chiqishlar qilindi, aniqlangan muammolar yuzasidan esa tegishli tashkilotlarga jami 53 ta deputat so‘rovi (12 tasi deputat ayollar tomonidan) yuborildi.

«Ayollar qanoti» tomonidan Qashqadaryo, Surxondaryo, Samarqand viloyatlarida 300 nafardan ziyod respondentlar ishtirokida erta nikohlar, shuningdek, voyaga yetmagan qizlarni unashtirib qo‘yish bilan bog‘liq holatlar muhokama qilinganini esa alohida ta’kidlash joiz. Respondentlar tomonidan, erta nikohdan o‘tgan qizlarning aksariyati ta’lim olish, kasbga ega bo‘lish, o‘zini rivojlantirish, mehnat faoliyati bilan shug‘ullanish imkoniyatlaridan mahrum bo‘lishadi. Bunday nikohlarning FHDYO bo‘limlarida ro‘yxatdan o‘tkazilmasligi sababli yoshlar ajrashib ketgan taqdirda ayol aliment yoki mol-mulkning o‘ziga tegishli qismini talab qila olmaydi. Voyaga yetmay unashtirib qo‘yilgan qizning maktabdan keyingi ta’limni davom ettirish istagi esa so‘nib, unga nisbatan yigit tomonidan tazyiq va ruhiy bosimlar kuchayadi.

Yana bir fikr: ijtimoiy tarmoqlarda ayrim «faol»lar tomonidan jismoniy balog‘atga yetgan qizlarni tezroq turmushga uzatishga qaratilgan da’vatlar ko‘payayotgani voyaga yetmagan qizlarini majburlab turmushga uzatayotgan ota-onalarga o‘z qilmishlarini oqlash uchun qo‘l kelmoqda.

— Har qanday bolaning nikohga majburlanishi BMTning Bola huquqlari bo‘yicha qo‘mitasining alohida tushuntirishlarida jinsiy zo‘ravonlik va ekspluatatsiya sifatida qayd etiladi, — deydi Oliy Majlisning Bola huquqlari bo‘yicha vakili Surayyo Rahmonova. — Bolalar nikohi (ya’ni, erta nikoh) masalasi zararli urf-odat va an’ana ekani hamda bolalarga nisbatan zo‘ravonlik shakllari doirasiga kirishi e’tirof etilgan. Bu muammo Bola huquqlari bo‘yicha vakilning ham diqqat markazidagi masaladir. 2024-yili aynan shu masalada Bola huquqlari bo‘yicha vakilga 4 ta murojaat kelib tushgan bo‘lib, ularning 3 tasi ijobiy hal etilgan.

Oliy sud ma’lumotiga ko‘ra, 2024-yili sudlar tomonidan ko‘rib chiqilgan erta nikoh holatlari bo‘yicha sud ishlari 324 tani tashkil etib, 2023-yilga nisbatan qariyb 7 barobarga ko‘paygan. Amaldagi qonunchilikda (Ma’muriy javobgarlik to‘g‘risidagi kodeksning 473-moddasi va Jinoyat kodeksining 125¹-moddasi) nikoh yoshi va nikoh tuzish tartibini buzganlik uchun ma’muriy va jinoiy javobgarlik belgilangan bo‘lsa-da, voyaga yetmagan shaxslar ishtirokida nikohni targ‘ib qilganlik uchun javobgarlik masalasi nazarda tutilmaganligi bunday holatlarga yo‘l ochib bermoqda.

Mazkur qonun buzilishini keltirib chiqarayotgan omillarni aniqlash maqsadida o‘tkazilgan monitoring natijasiga ko‘ra: chekka hududlarda o‘smir qizlarning ijodiy va ijtimoiy faolligini rivojlantirishga, bilimi va ko‘nikmalarini oshirishga yo‘naltirilgan ijtimoiy makonlar (kovorking markazlari, kutubxonalar, Yoshlar klubi va boshqalar)ning yetarli emasligi, mahalliy aholi orasida «qizlar maktabni tugatgandan keyin tez turmushga berilmasa, qolib ketadi», degan xavotirlarning mavjudligi hamda voyaga yetmagan qizlarning homiladorlik holatlari erta nikohlarga bilvosita sabab bo‘lmoqda.

Shu o‘rinda qizlarda «maktabni tugatgandan keyin birdan-bir yagona yo‘l — turmushga chiqish» degan maishiy tafakkurning shakllanganligi ham bunga sabab bo‘lmoqda. Quyidagi misolga e’tibor bering: 300 mingdan ziyod aholi istiqomat qiladigan Qashqadaryoning Ko‘kdala tumanida bor-yo‘g‘i 2 nafar qizning oliy ta'limga o‘qishga kirgani ta’lim va kasb-hunar olishda qizlar uchun yaratilgan keng imkoniyat va shart-sharoitlar haqida aholining xabardorlik darajasi pastligini ko‘rsatadi.

YUNICEF tomonidan O‘zbekistonda bolalar va o‘smirlar tahlilida qiz bolalarning erta turmushga berilishining asosiy sabablari sifatida odamlar tafakkuriga chuqur o‘rnashgan mahalliy odatlar hamda ma’naviy eskirgan ijtimoiy qarashlarni o‘zgartirish mushkulligi ko‘rsatilgan. Shu bois, maktablarda bolalarga ularning sog‘lig‘iga zarar yetishiga sabab bo‘ladigan, barkamol avlod bo‘lib shakllanishiga salbiy ta’sir ko‘rsatadigan holatlar bo‘yicha zarur darajada tushuntirish berilishini ta’minlashga alohida e’tibor qaratish maqsadga muvofiqdir.

Ayni shu mavzudagi tadbirlarimizda ishtirok etgan «Profi universiteti» rektori, psixologiya fanlari doktori, akademik G‘ayrat Shoumarov zamonaviy jamiyatda oilaviy qadriyatlarni asrash juda muhim ekanligini ta’kidlab, zamonaviy oila modelini yaratish masalalari xususidagi fikrlari bilan o‘rtoqlashdi.

— Bugun oila instituti dunyo bo‘yicha zaiflashib bormoqda. Sababi, har bir davr hayot tarziga o‘z ta’sirini o‘tkazadi. Bugun nazarimda, yoshlarning ma’naviy ehtiyojga emas, ko‘proq moddiy ta’minotga e’tibori kuchaygandek. Ular o‘zlari haqida deyarli hech qanday ma’lumotga ega emaslar. Demak, yosh avlodga o‘zligini kim anglatadi, degan o‘rinli savol tug‘iladi. Bu borada ikkita katta asos bor: ota-ona tarbiyasi va ta’limda oila psixologiyasiga e’tibor. Maktab psixologi o‘quvchi bilan qachon ishlaydi? Qachonki, u biror nojo‘ya xatti-harakat yoki huquqbuzarlik sodir etib, maktabning ichki ro‘yxatiga kiritilgan taqdirda. Vaholanki, bunday holatlarning oldini olishga oila ham (o‘g‘il bolalar tarbiyasida asosan ota), maktab psixologi ham birdek mas’ul. Afsuski, ayrim oilalarda otaning o‘rni kundan-kunga yo‘qolib bormoqda. Ayniqsa, otalar o‘z oilasini moddiy jihatdan ta’minlay olmayotgani uchun o‘z o‘rnini yo‘qotyapti. Shu ma’noda partiyaning O‘zbekistonda «Otalar kuni»ni ijtimoiy-siyosiy bayram sifatida nishonlanishiga oid tashabbusini qo‘llab-quvvatlayman. Oilaparvar, ibratli otalar uchun «Namunali ota» ko‘krak nishonini joriy qilish taklifini ilgari suraman. Toki, ular barcha otalarga ibrat bo‘lishsin.

Bir so‘z bilan aytganda, ekspertlar ham, boshqa soha vakillari ham erta nikohning oldini olish, to‘y va oilaviy marosimlarni tartibga solish, talaba onalarga munosib sharoitlar yaratish, Otalar kunini ijtimoiy-siyosiy kun sifatida belgilash masalalarining nechog‘li muhim ekanini ta’kidlashmoqda.

Tadbirlarimiz yakunida esa erta nikohlar, voyaga yetmaganlarni unashtirib qo‘yish bilan bog‘liq marosimlarni amalga oshirish, erta nikohlarning targ‘iboti bilan shug‘ullanish, shuningdek, kichik yoshdagi bolalarga kelin-kuyov liboslarini kiydirib nikoh marosimlarida foydalanish holatlariga nisbatan qonuniy choralar belgilanishi zarur, degan xulosaga kelindi.

Eng muhimi esa, O‘zbekiston Respublikasining Ma’muriy javobgarlik to‘g‘risidagi kodeksi hamda Jinoyat kodeksiga o‘zgartish va qo‘shimchalar kiritishga oid bir qator takliflar ilgari surildi.

Feruza JALILOVA,
partiya Markaziy kengashi bo‘lim boshlig‘i
“Milliy tiklanish” gazaetasining 2025-yil 25-iyun sonidan olindi