Global muammolar sharoitida parlamentarizm

Parlamentlar demokratik boshqaruv tizimida muhim rol o‘ynaydi, fuqarolar manfaatlarini himoya qilishni ta’minlaydi, ijro etuvchi hokimiyat ustidan nazoratni amalga oshiradi va qonunchilik funksiyalarini amalga oshiradi. Kuchayib borayotgan global qutblashuv, davlat institutlariga ishonchning pasayishi, shuningdek, so‘z erkinligi va parlament mustaqilligiga bosim kuchayib borayotgan bir sharoitda, parlamentlarning rolini qayta ko‘rib chiqish va mustahkamlash masalasi ayniqsa dolzarb bo‘lib qolmoqda.

Shu nuqtayi nazardan, har yili 30-iyunda nishonlanadigan Xalqaro parlamentarizm kuni nafaqat ramziy, balki amaliy ahamiyat kasb etadi. U parlamentlarning demokratik o‘zgarishlarning asosiy tayanchi sifatidagi rolini ta’kidlaydi va ayni paytda dolzarb muammolarni muhokama qilish, institutsional islohotlarni ilgari surish va XXI asrning siyosiy-ijtimoiy voqeliklariga mos keladigan vakillikning innovatsion modellarini ishlab chiqish uchun global platforma bo‘lib xizmat qiladi.

Zamonaviy parlamentlar ichki tartibga solish institutlari doirasidan chiqib, iqlim o‘zgarishi, raqamli transformatsiya, migratsiya inqirozlari, jamoat salomatligini ta’minlash va inson huquqlarini himoya qilish kabi transmilliy muammolarni hal qilishda ishtirok etuvchi global siyosiy-huquqiy arxitekturaning faol ishtirokchilariga aylanmoqda. Shu nuqtayi nazardan, parlament diplomatiyasi, transparentlik va inklyuzivlik yangicha mazmun kasb etmoqda.

BMTning rasmiy materiallarida ta’kidlanganidek, "kuchli parlamentlar demokratiyaning asosi hisoblanadi," chunki aynan ular "xalq fikrini aks ettiradi, qonunlar qabul qiladi va hukumatlardan hisobot talab qiladi." BMT Bosh kotibi Antoniu Guterrish 2018-yil 30-iyun – Xalqaro parlamentarizm kuni munosabati bilan yo‘llagan tabrigida “Parlamentlar demokratiyaning tayanchi, inson huquqlarining muhim himoyachisi, mahalliy va global masalalar o‘rtasida bog‘lovchi bo‘g‘in bo‘lishi mumkin. Ular qonunchilik va budjet yechimlari orqali Barqaror rivojlanish maqsadlariga erishishga katta hissa qo‘shishi mumkin.”

2025-yil aprel oyida O‘zbekiston poytaxti ilk bor Markaziy Osiyo uchun tarixiy ahamiyatga ega bo‘lgan Parlamentlararo Ittifoqning 150-yubiley Assambleyasiga mezbonlik qildi. “Ijtimoiy rivojlanish va adolat yo‘lida parlament harakatlari” mavzusida o‘tkazilgan forumda 130 ga yaqin mamlakatdan 1400 ga yaqin delegat, jumladan 100 dan ortiq milliy parlamentlar spikerlari va ularning o‘rinbosarlari ishtirok etdi.

Assambleyani ochar ekan, O‘zbekiston Prezidenti Shavkat Mirziyoyev tadbirning ahamiyati va ishtirok ko‘lamini ta’kidladi: “Siz xalqlarni mustahkam do‘stlik bilan bog‘laydigan mustahkam ko‘priksiz. Sizlar oddiy odamlarning dardu tashvishlari, muammolarini his qila oladigan, kerak bo‘lsa, ularni mintaqaviy va xalqaro miqyosga olib chiqib, samarali yechimini topadigan qudratli kuchsiz.” Davlat rahbari Parlamentlararo ittifoqda ishtirok etish demokratik islohotlar va parlament vakolatlarini kengaytirish borasidagi sa’y-harakatlarga ishonchni aks ettirishini ta’kidladi, shuningdek, parlamentlarning tinchlikparvarlik, ijtimoiy rivojlanish va adolatni ta’minlashning asosiy mexanizmi sifatidagi roliga ishonch bildirdi.

Xalqaro parlamentarizm kunini ta’sis etish

Bayram sanasi – 30-iyun ramziy ma’noga ega: aynan shu kuni 1889-yilda Parlamentlararo ittifoq tashkil etilgan bo‘lib, qonun chiqaruvchi organlar o‘rtasidagi uyushgan xalqaro hamkorlik va zamonaviy parlament diplomatiyasining shakllanishiga asos solingan.

Xalqaro parlamentarizm kunining ta’sis etilishi Parlamentlararo ittifoqning 130 yilligi munosabati bilan uning tashabbusi bilan qabul qilingan BMT Bosh Assambleyasining 2018-yil 22-maydagi A/RЕS/72/278-sonli rezolyutsiyasiga borib taqaladi. Ikki patsifist - britaniyalik Uilyam Kremer va fransiyalik Frederik Passi tomonidan asos solingan Parlamentlararo ittifoq dastlab tinch hakamlik va muloqot maydoni sifatida o‘ylangan edi. Vaqt o‘tishi bilan u parlament diplomatiyasi va inklyuzivlikning noyob global platformasiga aylandi. Sovuq urush va mustamlakachilikdan keyingi tinchlik sharoitida Parlamentlararo Ittifoq betaraflikni saqlab qoldi va qarama-qarshi bloklar o‘rtasidagi muloqot uchun kamdan-kam uchraydigan maydonga, keyinchalik esa parlamentlar va BMT tuzilmalari o‘rtasidagi bog‘lovchi bo‘g‘inga aylandi.

Bugungi kunda Parlamentlararo ittifoq 181 ta milliy va 15 ta mintaqaviy parlamentni birlashtirgan bo‘lib, parlament diplomatiyasi, gender tenglikni ilgari surish, inson huquqlarini himoya qilish va barqaror rivojlanishga ko‘maklashish sohasida markaziy institut hisoblanadi. Parlamentlararo ittifoq Bosh kotibi Martin Chungongning so‘zlariga ko‘ra, “bugungi dunyo talablariga javob berish uchun zamonaviy parlamentlar sezilarli darajada rivojlanishi kerak.”

Ushbu kunning e’lon qilinishi parlamentlarning xalq hokimiyatchiligi, demokratiya va parlament nazorati institutlari sifatidagi tarixiy va zamonaviy rolining huquqiy e’tirofi bo‘ldi. Parlamentlararo ittifoq parlament diplomatiyasi amaliyotini shakllantirish, inklyuzivlik, tenglik va shaffoflikni rag‘batlantirish, shuningdek, xalqaro miqyosda qonun ustuvorligi tamoyillarini qaror toptirishda muhim rol o‘ynadi.

72/278-sonli rezolyutsiya nafaqat tarixiy sanani abadiylashtirdi, balki unga zamonaviy ahamiyat ham berdi. U milliy qonun chiqaruvchi organlarning hisobdorlikni ta’minlash, shaffoflikni oshirish, inson huquqlarini himoya qilish, qonun ustuvorligi tamoyiliga rioya etish, shuningdek, 2030-yilgacha bo‘lgan Barqaror rivojlanish kun tartibi doirasida davlatlarning xalqaro majburiyatlarini amalga oshirishdagi markaziy rolini alohida ta’kidladi.

Tarixiy-huquqiy nuqtayi nazardan, Xalqaro parlamentarizm kunini ta’sis etishni parlamentarizmning demokratiya va huquqiy davlatni rivojlantirishdagi ahamiyatini global tan olishni institutsionallashtirish akti sifatida ko‘rib chiqish lozim. Bundan tashqari, rezolyutsiya parlamentlarning milliy rejalar va strategiyalarni amalga oshirishga qo‘shgan hissasini, shuningdek, ularning xalqaro shartnomalar bajarilishini nazorat qilish mas’uliyatini belgilab berdi, bu esa milliy, mintaqaviy va global boshqaruv tizimida parlamentlarning huquqiy maqomini mustahkamlaydi.

Xalqaro parlamentarizm kunining asosiy vazifalari va ustuvor yo‘nalishlari

Xalqaro parlamentarizm kuni parlament taraqqiyotini rag‘batlantirishning institutsional mexanizmi, institutsional o‘z-o‘zini tahlil qilish va qonun ijodkorligi va parlament nazorati sohasidagi transmilliy muloqot uchun turtki vazifasini bajaradi. Uning asosiy vazifasi milliy parlamentlarni o‘z faoliyatini tanqidiy ko‘rib chiqishga, shu jumladan uning samaradorligini baholashga, shuningdek, universal demokratik standartlar kontekstida inklyuzivlik va shaffoflikni rag‘batlantirishga qaratilgan xalqaro tashabbuslarda faol ishtirok etishga safarbar etishdan iborat.

Parlamentlararo ittifoq va BMTning tahliliy ma’ruzalariga ko‘ra, Parlamentarizm kuni doirasida ilgari surilayotgan asosiy vazifalar va ustuvor yo‘nalishlar quyidagilardan iborat:

birinchidan, parlament faoliyatining hisobdorligi va shaffofligini mustahkamlash, shu jumladan fuqarolar oldida hisobot berish mexanizmlarini ishlab chiqish;

ikkinchidan, xotin-qizlar, yoshlar va aholining zaif qatlamlarining parlament tuzilmalarida ham qonunchilik, ham tartib-qoidalar darajasida ishtirokini kengaytirish;

uchinchidan, parlament nazorati samaradorligini oshirish, ayniqsa davlat dasturlari va xalqaro majburiyatlarning bajarilishiga nisbatan;

to‘rtinchidan, qonunchilik ekspertizasini, shu jumladan ilmiy va ekspertlar hamjamiyatini jalb etish orqali takomillashtirish;

beshinchidan, parlament jarayonlarining raqamli transformatsiyasi, bu ham ichki tartib-qoidalarni (shu jumladan elektron ovoz berish va hujjat aylanishini), ham jamoatchilik bilan o‘zaro hamkorlik shakllarini qamrab oladi;

oltinchidan, 2030-yilgacha Barqaror rivojlanish kun tartibini amalga oshirishda parlamentlarning hissasini institutsionalizatsiya qilish, shu jumladan Barqaror rivojlanish maqsadlariga (BRM) erishishni monitoring qilish.

Xalqaro parlamentarizm kunining dolzarbligi, ayniqsa, demokratik boshqaruvning global o‘zgarishlari va inklyuzivlik, ochiqlik va ijtimoiy adolatga bo‘lgan talabning ortib borishi sharoitida yanada kuchaymoqda.

Xalqaro parlamentarizm kuni doirasida har yili tashkil etiladigan global kampaniyalarning mavzulari va shiorlari belgilangan ustuvorliklarni izchil ta’kidlaydi va parlamentarizmning iqlim, siyosiy, texnologik va demografik kabi ko‘p qirrali zamonaviy tahdidlarga moslashish qobiliyatini aks ettiradi. So‘nggi yillardagi misollar bu yo‘nalishni yaqqol ko‘rsatib beradi:

– 2021-yil – “Men parlamentdagi yoshlarga “ha” deyman!”;

 – 2022-yil “Parlament demokratiyasi markazida fuqarolar ishtiroki”;

– 2023-yil – “Sayyora uchun parlamentlar” (ekologik barqarorlik);

– 2024-yil – “Parlament diplomatiyasi: tinchlik va o‘zaro anglashuv yo‘lida ko‘priklar quramiz.”

2025-yilda Xalqaro parlamentarizm kunining markaziy mavzusi — “Qadam-baqadam gender tengligiga erishish” shiori bilan gender tengligiga erishish bo‘ldi, bu global parlament kun tartibida teng vakillik masalasining ustuvorligini ko‘rsatadi. Parlamentlararo Ittifoq va BMT-Ayollar hamkorligida yo‘lga qo‘yilgan “Gender tengligiga erishish: harakatma-harakat” nomli kampaniya Pekin deklaratsiyasi va Harakatlar platformasining 30 yilligiga bag‘ishlandi. Kampaniyada aytilishicha, ayniqsa ayrim davlatlarda gender vakilligi sohasidagi taraqqiyot sekinlashayotgan yoki hatto orqaga ketisha holatlarida kechiktirmasdan, izchil va tizimli harakatlarni amalga oshirish zarurati ta’kidlanadi. Kampaniya materiallarida qayd etilganidek, “Endi so‘zdan amalga o‘tish vaqti keldi. Har bir qadam muhim ahamiyatga ega”.

Xalqaro parlamentarizm kuni nafaqat ramziy, balki milliy parlamentlar ichidagi tizimli islohotlarni rag‘batlantirish, shuningdek, tenglik, ishtirok va barqaror rivojlanish tamoyillari asosida xalqaro parlament hamkorligini mustahkamlashga qaratilgan me’yoriy vosita sifatida ham ahamiyat kasb etmoqda.

Zamonaviy parlamentarizm: gender o‘lchovi

Erishilgan taraqqiyotga qaramasdan, siyosiy vakillik sohasidagi tuzilmaviy tengsizlik hozirgi parlamentarizm uchun eng dolzarb chaqiriqlardan biri bo‘lib qolmoqda. Parlamentlararo Ittifoq ma’lumotlariga ko‘ra, 2025-yil boshida dunyoning milliy parlamentlaridagi ayollar soni umumiy deputatlarning uchdan bir qismidan kamini tashkil etadi. Bunday nomutanosiblik nafaqat hokimiyatga teng imkoniyat bilan kirishga, balki qonun chiqaruvchi organlarning kun tartibiga ham ta’sir ko‘rsatadi — jumladan, gender zo‘ravonligining oldini olish, reproduktiv salomatlikni muhofaza qilish, bandlik va ijtimoiy adolat sohasida teng imkoniyatlarni ta’minlash kabi muhim masalalarda ham.

“BMT-Ayollar” hisobotida ta’kidlanganidek, “Hokimiyatda ayollarning teng vakilligisiz adolatli va barqaror demokratik tizimni ta’minlab bo‘lmaydi”. Shu nuqtayi nazardan, gender tengligi nafaqat ijtimoiy adolatning tarkibiy qismi, balki inklyuziv, barqaror va legitim parlament institutlarining tuzilmaviy asosi sifatida ham qaraladi.

Bu masala Toshkentda o‘tkazilgan Parlamentlararo Ittifoqning 150-yubiley Assambleyasi doirasida alohida ahamiyat kasb etdi. Ushbu tadbirda rasman “Gender tengligiga erishish: harakatma-harakat” nomli parlament kampaniyasi ishga tushirildi. Kampaniya uchta strategik ustuvorlik asosida amalga oshirilmoqda:

– Parlament tuzilmasining barcha darajalarida qaror qabul qilishda teng ishtirokni ta’minlash;

– Parlamentlarni teng shart-sharoitlar va qo‘llab-quvvatlash mexanizmlariga ega genderga sezgir organlarga aylantirish;

– Gender zo‘ravonligi va kamsitishga qarshi tizimli kurash olib borish, jumladan, siyosiy bosim va jamoatchilik oldidagi zo‘ravonlik shakllariga qarshi turish.

Bu ma’noda O‘zbekiston Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning Toshkentdagi Parlamentlararo Ittifoq sessiyasida aytgan so‘zlari alohida ahamiyatga ega: “Ayollar huquqlarini mustahkam ta’minlash – jamiyat taraqqiyotining asosiy shartlaridan biri. Tahlillar shuni ko‘rsatadiki, agar iqtisodiyotning barcha sohalarida ayollar va erkaklarning teng ishtiroki ta’minlansa, jahon yalpi ichki mahsuloti hajmi 26 foizga oshishi mumkin”.

Bu yondashuv xalqaro hamjamiyat tomonidan yuksak baholandi. Parlamentlararo Ittifoq Prezidenti Tuliya Ekson ta’kidlaganidek: “Biz parlamentda ayollar soni ortib borayotganini, shuningdek, yoshlarning parlament ishlarida faol qatnashishini kuzatayapmiz. Sizning mamlakatingiz Prezidentining nutqi Toshkent deklaratsiyasining asosini tashkil qilganidan faxrlanamiz. Unda Barqaror rivojlanish maqsadlari, ijtimoiy adolat, ayollar va yoshlarning jamiyatdagi roli, gender tengligi kabi masalalarga alohida o‘rin berilgan”.

Parlamentlararo Ittifoq 40 yildan ortiq vaqt mobaynida siyosatda ayollarning huquq va imkoniyatlarini kengaytirishga qaratilgan kompleks choralarni amalga oshirib kelmoqda. Ushbu ishlar doirasida asosiy mexanizm sifatida Ayollar-parlament a’zolari forumi alohida ahamiyatga ega bo‘lib, teng ishtirokni institutsionallashtirishda muhim rol o‘ynadi. Asosiy yutuqlar qatoriga parlament delegatsiyalarida majburiy gender tarkibini joriy qilish, tenglikni ilgari surishda erkaklarni ham ittifoqchi sifatida jalb qilish, shuningdek, ayollarni qamrab olmagan delegatsiyalarga qarshi sanksion mexanizmlarni qo‘llash kiradi.

Parlamentlararo Ittifoqning Bosh kotibi Martin Chungonga ta’kidlaganidek: “Hozirgi parlamentlar bugungi dunyoning talablariga javob berish uchun tubdan rivojlanishi kerak”. Uning qayd etishicha, izchil inklyuziv siyosat tufayli, Parlamentlararo Ittifoq tadbirlarida ayollarning ishtiroki 11–12 foizdan qariyb 38 foizgacha oshdi.

Parlamentlararo Ittifoq o‘z faoliyatida BMT Xavfsizlik Kengashining 1325 (2000) va 2250 (2015) sonli rezolyutsiyalariga ham faol ravishda tayanadi. Ushbu hujjatlarda ayollar va yoshlarni tinchlik, xavfsizlik va tiklanish jarayonlariga jalb qilishning muhimligi ta’kidlanadi. Genderga sezgir parlamentarizm jamoatchilik ishonchini mustahkamlash, zo‘ravonlikning oldini olish va nizolardan keyingi jamiyatlarni qayta tiklashning asosiy omili sifatida qaraladi.

Parlament tizimida gender tengligini ilgari surish demokratik transformatsiya va institutsional barqarorlikning ajralmas qismi hisoblanadi. Ayollarning vakilligini oshirish hokimiyatning legitimligini mustahkamlaydi, turli ijtimoiy guruhlarning manfaatlarini kengroq hisobga olishga yordam beradi va sifat jihatdan muvozanatli qonunchilik kun tartibini ta’minlaydi.

Xalqaro parlamentarizm kuni: barqaror rivojlanish va global muloqot katalizatori

Xalqaro parlamentarizm kuni — yakunlarni chiqarish, parlament hisobotdorligini ta’minlash, xalqaro muloqotni chuqurlashtirish va global kun tartibi ustuvorliklarini ilgari surish uchun universal platforma vazifasini bajaradi. Bu kun parlamentlarning demokratik boshqaruv va barqaror rivojlanishdagi markaziy rolini e’tirof qilishning ramzi hisoblanadi.

Parlamentlararo Ittifoq — 181 ta milliy parlament va 15 ta parlament assotsiatsiyasini birlashtirgan xalqaro tashkilot — ushbu sanadan zamonaviy chaqiriqlarga javob berishda kuchlarni birlashtirish vositasi sifatida faol foydalanadi. Transformatsiya jarayonlari chuqurlashayotgan, global beqarorlik kuchayayotgan va davlat institutlariga ishonch pasayib borayotgan sharoitda parlamentlar institutsional barqarorlik, inklyuzivlik va hisobdorlikni ta’minlovchi asosiy subyektlarga aylanmoqda.

Har yili 30-iyun kuni Parlamentlararo Ittifoq keng miqyosli tadbirlarni tashkil etadi. Ular jumlasiga demokratiya va parlamentarizm holati bo‘yicha tahliliy ma’ruzalarni chop etish, parlamentlararo hamkorlik doirasida shakllangan eng yaxshi tajribalarni yig‘ish va umumlashtirish, shuningdek, iqlim tahdidlari, raqamli tengsizlik, siyosiy ishtirok cheklovlari va ishonch inqirozi kabi dolzarb muammolarni muhokama qilish kiradi.

Parlament tizimlarida inklyuzivlik masalasiga alohida e’tibor qaratiladi. Parlamentlararo Ittifoq ayollar, yoshlar va marginallashgan guruhlarning qonun chiqaruvchi organlardagi vakilligi darajasini muntazam ravishda monitoring qilib boradi va ularning ishtirokini demokratik yetuklikning muhim ko‘rsatkichi sifatida ta’kidlaydi. Shu nuqtayi nazardan, qarorlarni qabul qilishda teng imkoniyatlarni ta’minlash, shaffoflik va hisobdorlikni mustahkamlashga yo‘naltirilgan qonunchilik tashabbuslari va institutsional islohotlarni ilgari surish ustuvor yo‘nalishga aylanadi.

Ekologik kun tartibi ham katta ahamiyatga ega: parlamentlar Barqaror rivojlanish maqsadlari va Parij kelishuvi kabi xalqaro iqlim majburiyatlarini amalga oshirishda tobora faol ishtirok etmoqda. Iqlim strategiyalarini amalga oshirishga oid qonunchilikni ta’minlash adolatli va inklyuziv “yashil” o‘tishning zaruriy sharti sifatida qaraladi.

Xalqaro parlamentarizm kuni parlament diplomatiyasini rivojlantirish uchun ham platforma vazifasini bajaradi. Nizolar, geosiyosiy turbulentlik va demokratik o‘tish sharoitida Parlamentlararo Ittifoq turli mintaqalar parlamentlari o‘rtasidagi muloqot, tajriba almashish va ishonchni mustahkamlashga xizmat qiluvchi vositachi va muvofiqlashtiruvchi mexanizm sifatida faoliyat yuritadi. Bu jarayon nafaqat demokratiyani ilgari surish, balki global barqarorlikni ham kuchaytirishga xizmat qiladi.

Shu munosabat bilan Parlamentlararo Ittifoq nafaqat muvofiqlashtiruvchi, balki me’yoriy-tahliliy, ekspert va metodologik vazifalardi ham bajaradi hamda parlamentlarning rivojlanishi uchun yaxlit strategiyani shakllantiradi. Xalqaro parlamentarizm kuni parlamentlarning global boshqaruv arxitekturasidagi rolini kuchaytirishning samarali mexanizmidir, shuningdek, ularning demokratik qadriyatlarni va xalqaro majburiyatlarni ilgari surishdagi mas’uliyatini qayta ko‘rib chiqish uchun kuchli turtki bo‘lib xizmat qiladi.

Xalqaro parlamentarizm kuni: milliy tashabbuslarni safarbar etish platformasi

Xalqaro parlamentarizm kuni Parlamentlararo Ittifoq tomonidan parlamentlarni rivojlantirishning ustuvor yo‘nalishlarini ilgari surish va milliy qonun chiqaruvchi organlarning global maqsadlarni amalga oshirish yo‘lidagi sa’y-harakatlarini birlashtirish uchun strategik platforma sifatida tobora faol ishlatilmoqda.

Parlamentlararo Ittifoqning muvofiqlashtiruvchi roli va hamkorlarining faol ko‘magi tufayli 100 dan ortiq davlat parlamentlari har yili 30-iyun kuniga bag‘ishlangan turli tadbirlarni tashkil etadi. Ushbu tashabbuslar mazkur sanani siyosiy va institutsional madaniyatning barqaror elementiga aylantirishga xizmat qilmoqda.

Bir qancha davlatlarda Xalqaro parlamentarizm kuni parlamentlar va fuqarolik jamiyati o‘rtasidagi aloqani mustahkamlashga qaratilgan keng ko‘lamli dasturlarni amalga oshirish uchun boshlang‘ich nuqtaga aylanib bormoqda. Ular qatoriga aholini dolzarb kun tartibidagi masalalardi muhokama qilishga jalb qilish maqsadida tashkil etilgan jamoatchilik eshituvlari va ochiq parlament sessiyalari, zamonaviy parlamentarizmning dolzarb chaqiriqlariga bag‘ishlangan ekspertlarning davra suhbatlari va seminarlari, shuningdek, yoshlar uchun mo‘ljallangan parlament simulyatsiyalari, ekskursiyalar, ma’ruzalar va interaktiv platforma kabi ta’lim tadbirlari kiradi.

Ekologik va raqamli yo‘nalishlarga alohida e’tibor qaratiladi. So‘nggi yillarda parlamentlarning iqlim mas’uliyati doirasida daraxtlar ekish va boshqa aksiyalarni o‘tkazish kabi tashabbuslar keng tarqalmoqda. Shu bilan birga, «parlament xakatonlari» deb nomlanuvchi — IT-hamjamiyatlari, talabalar va raqamli texnologiyalar sohasi mutaxassislari ishtirokidagi interaktiv sessiyalar ham amalga oshirilmoqda. Ushbu tadbirlar texnologiyaviy innovatsiyalarni qonunchilik faoliyatiga tatbiq qilishga, qaytarma aloqa kanallarini kengaytirishga va parlamentlarning raqamli transformatsiyasini chuqurlashtirishga xizmat qilmoqda.

Innovatsion formatlar, ayniqsa, Osiyo, Afrika va Lotin Amerikasi davlatlarida jadal rivojlanib bormoqda. Parlament xakatonlari, asosan, yoshlar parlamentlari, universitetlar va texnologiya klasterlari bilan hamkorlikda amalga oshiriladi. Bu tashabbuslar nafaqat fuqarolarning keng ishtirokini ta’minlaydi, balki raqamli yondashuvlarni qonun ijodkorligi va parlament monitoringi jarayonlariga institutsionallashtirishga ham yordam beradi.

Shu tariqa, Xalqaro parlamentarizm kuni ramziy sana chegarasidan chiqib, institutsional yangilanishning samarali vositasiga aylanmoqda. U vakillik organlariga ishonchni mustahkamlashga, siyosiy inklyuzivlikni oshirishga va boshqaruvga innovatsion yondashuvlarni joriy qilishga xizmat qilmoqda. Uzoq muddatli istiqbolda bunday amaliy ishlar ishtirok, shaffoflik va hisobdorlik prinsiplariga asoslangan barqaror demokratik hamkorlik modellarini shakllantiradi.

Parlament transformatsiyasi barqarorlik vektori sifatida

Siyosiy qutblashuv, raqamli transformatsiya va iqlimdan tortib ijtimoiy-iqtisodiy tahdidlargacha bo‘lgan global xavf-xatarlar kuchayib borayotgan sharoitda parlamentlarning demokratik institut sifatidagi ahamiyati tobora ortib bormoqda. Shu nuqtayi nazardan, Xalqaro parlamentarizm kuni nafaqat ramziy, balki parlamentlarning yangilanishi va xalqaro hamkorlikning strategik platformaci sifatidagi salohiyatga ega bo‘lmoqda.

Ushbu kunning global kun tartibidagi rolini oshirish va uni milliy amaliyotlarga integratsiya qilish uchun quyidagi yo‘nalishlarni rivojlantirish maqsadga muvofiqdir:

Birinchidan, Xalqaro parlamentarizm kunini milliy darajada institutsionallashtirish. Jumladan, uni siyosiy tadbirlar taqvimida rasmiylashtirish, uni o‘tkazish bo‘yicha parlament rejalarini ishlab chiqish, parlamentlar faoliyati to‘g‘risida jamoatchilikka muntazam hisobot berib borish, tegishli tadbirlar uchun maqsadli budjet mablag‘larini ajratish shular jumlasidandir. Bunday amaliy ishlar mazkur sanani parlament madaniyati va demokratik hisobdorlik mexanizmining barqaror qismiga aylantirishga xizmat qiladi.

Ikkinchidan, parlament jarayonlarida fuqarolar ishtirokini kengaytirish. Buni parlamentlar qoshidagi maslahat kengashlari, raqamli qaytarma aloqa platformalari, yoshlar parlament simulyatsiyalari, ma’rifiy kampaniyalar va boshqa turdagi jamoatchilik muloqotlari orqali amalga oshirish mumkin. Qonunchilik kun tartibini shakllantirishda fuqarolarning faol ishtirokini ta’minlash qabul qilinadigan qarorlarning legitimligini oshirishga va parlament institutlariga ishonchni mustahkamlashga xizmat qiladi.

Uchinchidan, mintaqaviy va global parlamentlararo tashabbuslarni rag‘batlantirish. Birgalikdagi assambleyalarni o‘tkazish, tematik ishchi guruhlarni tuzish, ilg‘or qonun ijodkorligi amaliyoti bilan almashish va parlament faoliyati uchun millatlararo standartlarni muvofiqlashtirish alohida ahamiyatga ega. Bu transmilliy chaqiriqlarni hal qilishda kelishilgan yondashuvlarni ishlab chiqishga imkon beradi va parlamentlarning global boshqaruv arxitekturasidagi rolini kuchaytiradi.

To‘rtinchidan, parlament faoliyatining tahliliy va metodologik asosini rivojlantirish. Parlamentlarning samaradorligi, shaffofligi, inklyuzivligi va hisobdorligini baholash uchun yagona indikatorlarni ishlab chiqishni ilgari surish muhim ahamiyatga ega. Qiyosiy tadqiqotlarni o‘tkazish, monitoring missiyalarida ishtirok etish hamda ilg‘or amaliy tajribalardi tizimlashtirish parlamentlarni modernizatsiya qilish jarayonlarini ilmiy asosda qo‘llab-quvvatlash imkonini beradi.

Nihoyat, parlament a’zolarining mustaqilligi va xavfsizligi masalalariga alohida e’tibor qaratilishi lozim, chunki ular parlament nazorati va qonunchilik faoliyatini amalga oshirishning ajralmas sharti hisoblanadi. Deputatlarni siyosiy bosim, tahdid va zo‘ravonlikdan himoya qilishga qaratilgan huquqiy, institutsional va protseduraviy kafolatlarni kuchaytirish qonun ustuvorligini, siyosiy plyuralizmni va demokratik institutlarning barqarorligini ta’minlashning muhim elementi sifatida ko‘rilishi kerak.

Shu tariqa, global transformatsiya sharoitida parlamentlarning roli va vazifalarini kompleks qayta ko‘rib chiqish institutsional mustahkamlash, raqamli yangilanish, parlamentlararo birdamlik va demokratik mustaqillik kafolatlarini birlashtiradigan tizimli yondashuvni talab etadi.

Parlament kelajagi: ramzdan harakatga

Xalqaro parlamentarizm kuni — bu shunchaki esdalik sana emas, balki parlamentlarning zamonaviy demokratik jamiyat arxitekturasidagi roli haqida qayta o‘ylash uchun muhim imkoniyatdir. Ushbu tadbir inklyuzivlik, shaffoflik va hisobdorlik prinsiplarini ilgari surish uchun katalizator bo‘lib xizmat qiladi, bu esa fuqarolarning parlamentlarga bo‘lgan ishonchini mustahkamlaydi va ularning tez o‘zgaruvchi dunyoga moslashish imkoniyatini oshiradi.

Parlamentlararo Ittifoqning Bosh kotibi Martin Chungong ta’kidlaganidek: «Ittifoqning vazifasi — har kuni kamida bitta inson hayotiga ijobiy ta’sir ko‘rsatish va bu yo‘ldagi asosiy yo‘nalish — muloqot, inklyuzivlik va mas’uliyatga sobit qolishdir».

Raqamli tengsizlikdan to siyosiy parchalanishgacha bo‘lgan global chaqiriqlar sharoitida aynan parlamentlar barqaror, qonuniy va adolatli taraqqiyotni ta’minlashga qodir bo‘lgan asosiy institutlar hisoblanadi. Ularning XXI asr chaqiriqlariga javob berish qobiliyati nafaqat huquqiy mandatlar bilan, balki jamiyat bilan chuqur aloqasi, islohotlarga ochiqligi va o‘zini tanqidiy baholashga tayyorligi bilan ham belgilanadi.

2025-yilda parlament kunining asosiy urg‘usi yanada dolzarb ahamiyat kasb etadi. Garchi xalqaro harakatlar va yutuqlar mavjud bo‘lsa-da, siyosatdagi gender tengligi ko‘plab davlatlar uchun hali ham amalga oshmagan maqsad bo‘lib qolmoqda. “Qadam-baqadam gender tengligiga erishish” kampaniyasi bu shunchaki nazariy shior emas, balki izchil qonunchilik, institutsional va madaniy o‘zgarishlarni talab qiluvchi amaliy strategiya ekanini ta’kidlaydi.

Faqat jinsi, yoshi, millati yoki ijtimoiy maqomidan qat’i nazar, barcha fuqarolarning teng ishtirokini ta’minlash orqaligina parlamentlar haqiqatan demokratik va hayotiy ahamiyatga ega institutlarga aylanadi. Ularning turli xil jamiyatlarni aks ettirish, inqirozlarga javob berish va barqaror yechimlarni ishlab chiqish qobiliyati XXI asr parlamentarizmining asosiy mezoni bo‘lib qoladi.

 

 

Akmal SAIDOV,

Oliy Majlis Qonunchilik palatasi deputati,

akademik