Globallashuv davrida inson qadri, erkin fikrlash huquqi va vijdon erkinligi eng muhim ijtimoiy qadriyatlardan biriga aylanmoqda. Xalqaro hamjamiyat, zamonaviy demokratik jamiyatlar va inson huquqlari bo‘yicha asosiy hujjat — BMT Inson huquqlari umumjahon deklaratsiyasida bu erkinlik alohida eʼtirof etilgan. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 31-moddasida ham “Har kim vijdon erkinligiga ega” deya belgilab qo‘yilgan.

Ha, vijdon erkinligi juda muhim va qiziq masala. Keling, quyida bu erkinlikning nima ekanligi va unga taʼsir qiluvchi muhim omillar haqida fikr yuritib ko‘raylik. “Siz dunyoni o‘zgartira olmaysiz, le kin vijdoningizni o‘zgartirish orqali o‘zingizni o‘zgartirasiz. Bu esa dunyoni o‘zgartirishning boshlanishidir”, degan edi Hindiston milliy ozodlik harakati rahnamolaridan biri, davlat va siyosat arbobi Mahatma Gandi. Vijdon erkinligi faqatgina eʼtiqod tanlash yoki diniy marosimlarni bajarish huquqi bilan cheklanmaydi. U shaxsning ichki dunyosi, axloqiy tamoyillari, hayotiy qarashlari va fikr erkinligini o‘z ichiga oladi. Aynan shu sababli, vijdon erkinligi yoshlarda mustahkam maʼnaviy poydevor yaratishda o‘ta muhim vosita hisoblanadi. Bugun yoshlar turli axborot oqimi ostida ulg‘aymoqda. Ijtimoiy tarmoqlar, xorijiy madaniyat taʼsiri va diniy mafkuralar bilan yuzma-yuz turibdi. Bunday sharoitda vijdon erkinligiga asoslangan tarbiya ularni tanqidiy fikrlovchi, axloqan sog‘lom, ijtimoiy jihatdan faolligi yetuk insonlar etib voyaga yetkazadi. Vijdon erkinligi jamiyatda turli fikrlar, eʼtiqodlar va madaniyatlarning birga yashashiga imkon yaratadi. Xususan, fikr erkinligi va tolerantlikni shakllantiradi. Bu esa yoshlar orasida bag‘ri kenglik, sabr-toqat, hurmat kabi fazilat larni kuchaytiradi, shaxsiy masʼuliyat va axloqiy immunitetni oshiradi. Inson o‘z eʼtiqodiga, vijdoniga tayangan holda qaror qabul qilganida, axloqiy barqarorligi mustahkam bo‘ladi. Bu yoshlarni g‘arazli mafkuralardan, ekstremizm va radikalizm xavfidan himoya qiladi. Yana bir muhim jihat, vijdon erkinligi ijodkorlik va tanqidiy fikrlashga zamin yaratadi. Erkin fikrlash muhitida ulg‘aygan yoshlar mustaqil tahlil qilish, muammolarga yangicha yondashish qobiliyatiga ega bo‘ladi. Bu esa zamonaviy taʼlim va innovatsiyalar uchun muhim poydevordir. Albatta, bularning barchasi tarbiya va taʼlim jarayonlari bilan chambarchas bog‘liq.

Bilamizki, O‘zbekiston — boshqaruvi respublika shakliga ega bo‘lgan suveren, demokratik, huquqiy, ijtimoiy va dunyoviy davlat. Bu Asosiy qonunimizning dastlabki moddalarida yozib qo‘yilgan. Demak, taʼlim ham mamlakatimizda aynan shunga mos tarzda tashkil etilgan. Shu o‘rinda taʼlimning dunyoviyligi xususida to‘xtalish joiz. Dunyoviylik tushunchasi ko‘p hollarda noto‘g‘ri talqin qilinadi. Baʼzan esa vijdon erkinligiga qarama-qarshi qo‘yiladi. Aslida, dunyoviylik — dinni inkor etish emas, balki barcha eʼtiqodlarga nisbatan betaraf, adolatli va neytral yondashuvni anglatadi. Dunyoviy taʼlim tizimi yosh av lodga diniy emas, balki ilmiy asoslangan bilimlar berishga yo‘naltirilgan bo‘lib, shu bilan birga, ularning vijdon erkin ligini to‘liq taʼminlashga qaratilgan. Bu yondashuv yoshlarni bir eʼtiqodga majburlamasdan, ularning erkin fikrlashi va mustaqil qaror qabul qilish qobiliyatini shakllantiradi. Keling, shu o‘rinda ayrim xorijiy mamlakatlardagi tajribani ko‘rib chiqaylik. Masalan, Fransiyada 1905-yildan boshlab qabul qilingan dunyoviylik to‘g‘risidagi qonun asosida bar cha diniy tashkilotlar va davlat bir-bi ridan ajratilgan. Maktablar eʼtiqodni emas, balki ilmiy fikrlashni targ‘ib qiladi. Shunga qaramay, bu mamlakatda har bir shaxsning vijdon erkinligi qatʼiy himoyalangan. Turkiyada ham XX asrdan boshlab dunyo viy taʼlim tizimi joriy etilgan bo‘lib, u diniy bilimlarni emas, balki umumiy insoniy qadriyatlar va fan asosidagi taʼ limni birinchi o‘ringa qo‘yadi. Shu bilan birga, davlat tomonidan diniy erkinlik lar to‘liq kafolatlangan. Skandinaviya davlatlarida vijdon er kinligi nafaqat huquqiy, balki tarbiyaviy mezon sifatida maktabgacha taʼlimdan boshlab yosh avlodga singdiriladi. Bu mamlakatlarda bolalar yoshligidanoq boshqa insonlarning diniy va madaniy qarashlariga hurmat bilan munosabatda bo‘lishga o‘rgatiladi. Bunda taʼlim tizimi diniy neytrallik tamoyiliga asoslanadi, biroq har bir o‘quvchining eʼtiqodiga hurmat bilan qaraladi. AQSHda ham eʼtiqod va vijdon erkinligi qatʼiy himoya qilinadi. Maktablarda turli eʼtiqodga mansub o‘quvchilarga teng sharoit yaratiladi. Bunga, o‘z navbatida, milliy birlik va ijtimoiy barqarorlikni mustahkamlashda asosiy vositalardan biri sifatida qaraladi. Malayziyada diniy xilma-xillikni inobatga olib, davlat siyosatida barcha diniy qarashlarga nisbatan adolatli yondashuv yo‘lga qo‘yilgan. Bu esa yoshlarda o‘z madaniyatiga sadoqat bilan birga, boshqa din vakillariga nisbatan tolerantlikni oshirishga xizmat qilmoqda.

Dunyoviy davlatni rivojlantirish yo‘lida taʼlim yo‘nalishidagi dunyoviylikni taʼminlash juda muhim. Boisi, aynan taʼlim tizimining har bir bosqichida yoshlarga vijdon erkin ligi va dunyoviylik tushunchalarining mohiyatini to‘g‘ri anglash va undan to‘g‘ri foydalanish xususida bilimlar berib borilishi zarur. Taʼlimdagi dunyoviylik taʼlim ja rayonida o‘quvchilarda diniy aqida va qa rashlardan xoli tarzda ilmiy bilimlar ni, mantiqiy fikrlash ko‘nikmalarini, milliy hamda umuminsoniy qadriyatlarni shakllantirish, qarashlar xilma-xilligini hurmat qilish, umumjamiyat manfaatlariga hissa qo‘shish g‘oyalariga tayanishdan iboratdir. Maʼlumki, mamlakatimizdan 130 dan ortiq millat vakillari yashaydi va ular turli dinlarga eʼtiqod qiladi. Makta bu universitetlarda ularning hammasi yonma­yon, bir tizimda taʼlim oladi. Demak, yuqorida qayd etganimiz — vijdon erkinligi tushunchasining to‘g‘ri anglanishi jamiyat uchun, umuman, har birimiz uchun nihoyatda muhim. Tasavvur qiling, taʼlimda diniy betaraflikni saqlash va diniy qarashlarni majburan singdirishga yo‘l qo‘ymaydigan muhitni taʼminlab bermasak nima bo‘ladi? Albatta, bu vijdon erkinligi taʼminlanmasligiga olib keladi. Aslida, biz yoshlar qalbiga insonparvarlik va adolat, do‘stlik va hamjihatlik, milliy va umuminsoniy g‘oyalarga hurmat kabi qadriyatlarni singdirib borishimiz, axloqiy masalalarga maqbul yechim topish ko‘nikmalari shakllantirishimiz kerak. Aks holda, vijdon erkinligi noto‘g‘ri talqin qilinib, diniy radikalizm va ekstremistik faoliyatni oqlashga urinishlar paydo bo‘ladi. Bu esa ijtimoiy xavfli holatlarning yuzaga chiqishiga olib keladi.

Agar biz vijdon erkinligini yoshlarga to‘g‘ri anglatsak, turli diniy eʼtiqod va taʼlimotlar tarixi, rivojlanish bosqichlari va zamonaviy tendensiyalari to‘g‘risida xolisona bilim berishni, shuningdek, turli dinlar, madaniyatlar va dunyoqarashlarga nisbatan hurmat, bag‘ri kenglik va tushunish muhitini taʼminlasak, taʼlimda dunyoviylikning hamma ijobiy jihatlarini ko‘rsata olamiz. Vijdon erkinligi va insonning ichki axloqiy holati, jamiyatdagi bag‘rikenglik va hurmat islom dinida ham chuqur o‘rganilgan va qadrlangan. Taʼlimdagi dunyoviylik ham yoshlarning yangilikka in tilishi, fanlarni chuqur o‘zlashtirishi, o‘z hayotini farovonlashtirishi, mamlakat ni rivojlantirish yo‘lida bilimlarini charxlashi va foydali tadqiqotlar nati jalarini hayotga joriy qilishi bilan ko‘rinadi. Demak, vijdon erkinligi, bu — insoniyatning eng muqaddas huquqlaridan biri. U nafaqat huquqiy, balki tarbiyaviy, maʼnaviy va axloqiy omil sifatida jamiyat rivojida beqiyos o‘rin tutadi. Ayniqsa, yoshlar tarbiyasida mazkur erkinlik sog‘lom fikrli, maʼnaviy boy va bag‘rikeng shaxslarni shakllantirishga xizmat qiladi. Uni asrash, to‘g‘ri yo‘naltirish va himoya qilish barchamizning muqaddas burchimizdir.

Gulchehra RIXSIYEVA,

 Toshkent davlat sharqshunoslik universiteti rektori,

 professor