2019-yilgi ma’lumotlarga ko‘ra, avtomobil yo‘llari tarmog‘ini saqlash uchun 2,2 trln. so‘m zarur bo‘lgani holda atigi 1,3 trln. so‘m ajratilgan. Yo‘l qurish, rekonstruksiya qilish, saqlash va texnik xizmat ko‘rsatish uchun esa 8,5 trln. so‘m talab etilgan bir paytda, davlat budjetidan 3,7 trln. so‘m mablag‘ yo‘naltirilgan, xolos. Bunday holatlar yo‘llarni rivojlantirish uchun samarali va muqobil moliyalashtirish mexanizmining yo‘qligi natijasida asosiy og‘irlik davlat zimmasiga tushayotganini ko‘rsatadi, albatta.

Rivojlangan davlatlarda bunday muammolar transport infratuzilmasini moliyalashtirish va zamonaviy yo‘l boshqaruvi tizimlarini joriy etish orqali hal etiladi. Ta’kidlanishicha, eng ko‘p qo‘llanilgan tajriba – «Pullik avtomobil yo‘llari» (ya’ni, «Tolled roads») bo‘lib, bunday yo‘llar konsepsiyasidan dunyo[1]ning turli mintaqalarida turlicha foydalaniladi: ayrim mamlakatlarida ular davlat tomonidan boshqarilsa, boshqalarida xususiy investorlar ishtirokida «Davlat-xususiy sheriklik» asosida amalga oshiriladi. Ular nafaqat yo‘l sifati va harakat xavfsizligini oshiradi, balki ekologik zararlarni kamaytirish va avtomobillar oqimini tartibga solishda ham muhim vosita bo‘lib xizmat qiladi. Avtomobil yo‘llari sohasidagi muammolarni hal etishda milliy manfaat ustuvor bo‘lishi shart, albatta.

Bu borada pullik yo‘llar tizimini joriy etish, to‘g‘ridan to‘g‘ri xorijiy sarmoyalarni jalb etish va davlat-xususiy sherikchiligi asosidagi loyihalarni amalga oshirish orqali moliyaviy yukni kamaytirish hamda samaradorlikni oshirish mumkin. Kuni kecha Oliy Majlis Qonunchilik palatasidagi «Milliy tiklanish» demokratik partiyasi fraksiyasi tomonidan «Avtomobil yo‘llari to‘g‘risida»gi Qonun loyihasi muhokamasida ham aynan ana shu jihatlarga e’tibor qaratildi. Qonun loyihasidagi asosiy jihat, bu pullik yo‘llar tarmog‘ini barpo etishning huquqiy asoslari yaratilishi va ushbu yo‘nalishda sarmoyadorlarga imtiyozlar taqdim etilishidir. Fraksiya a’zolarining fikricha, ushbu qonun loyihasi nafaqat transport infratuzilmasini rivojlantirish, balki jamiyatda yangi yondashuvlarni shakllantirishda ham muhim o‘rin tutadi. Rivojlangan mamlakatlar tajribasi shuni ko‘rsatadiki, yo‘llar – iqtisodiyotning qoni va taraqqiyoti asosidir. Ularga sarmoya kiritmasdan turib barqaror o‘sishga erishib bo‘lmaydi. Shu bois, deputatlarimiz qonun loyihasidagi yo‘llarga yetkazilgan zararni qoplash, og‘ir transport vositalari harakatini tartibga solish hamda xizmat ko‘rsatish obyektlarini maqsadli joylashtirish kabi normalarni adolatli va aniq yondashuv sifatida qo‘llab-quvvatladilar. Bu nafaqat yo‘llarni saqlash xarajatlarini kamaytiradi, balki transport oqimini to‘g‘ri boshqarishga, eng asosiysi, fuqarolar xavfsizligini ta’minlashga ham xizmat qiladi.

Bu jarayonda esa xalqimiz ongida uzoq yillardan beri shakllanib qolgan, barcha muammolar faqat davlat tomonidan hal qilinishi kerak, degan qarashlardan voz kechish, mas’uliyatni faqat davlat zimmasiga yuklashdan ko‘ra, jamiyat va fuqarolarning ham faol ishtirokiga erishish muhimligini ta’kidlash joiz. Chunki bugungi global iqtisodiy sharoitda har qanday davlatda resurslarning bir qadar cheklangani inobatga olinsa, fuqarolik jamiyatining izchil rivojlanishi, infratuzilmani saqlash va yangilashda barchamiz mas’ul ekanimizni anglash – dolzarb talabga aylanganini ko‘ramiz. Jahon tajribasida ham avtomobil yo‘llarini samarali moliyalashtirish, ularni yuqori sifatda qurish va uzoq muddat saqlab turish uchun pullik yo‘llar tizimi eng keng tarqalgan va natijador mexanizmlardan biri hisoblanadi.

Germaniyada, masalan, «Autobahn» tizimi Yevropa miqyosida eng mashhur yo‘l tarmoqlaridan bo‘lib, ushbu tizim asosan davlat mablag‘lari va yuk mashinalari uchun joriy qilingan tollar (yo‘l yig‘imlari) orqali moliyalashtiriladi. Bu yechim yo‘l sifatini yuqori darajada saqlash va to‘liq avtomatlashtirilgan nazorat tizimi orqali harakat xavfsizligini ta’minlash imkonini ham beradi. Italiyadagi «A1 – Autostrada del Sole» yo‘li esa xususiy investorlar va davlat o‘rtasidagi sheriklik asosida qurilib, u faqat transport oqimini optimallashtirish emas, balki iqtisodiy faollikni rivojlantirishga ham qaratilgan. Bunday to‘lov yo‘llardan foydalanishga nisbatan ongli yondashuvni shakllantirgan va fuqarolarda «sifat – mas’uliyat – to‘lov» tamoyilini mustahkamlagan. AQSHdagi «Pennsylvania Turnpike»ni esa to‘lovli yo‘llar konsepsiyasining ilk va muvaffaqiyatli namunasi sifatida misol qilib ko‘rsatish mumkin. Ushbu tizim sabab, davlat transport infratuzilmasini xususiy sarmoyasiz tiklash amrimahol ekanini anglagan va ushbu modelni keng qo‘llagan. BAA tajribasi ham o‘ziga xos. Xususan, «Sheikh Zayed Road» singari to‘lovli yo‘llar nafaqat yuqori sifatga ega, balki hududiy rivojlanish, investitsiya oqimi va turizm o‘sishi uchun ham katta imkoniyat yaratgan. Bu yerda to‘lovdan tushgan daromadlar to‘g‘ridan to‘g‘ri infratuzilmaga sarflanadi.

Transport tizimidagi pullik avtomobil yo‘llari nafaqat rivojlangan, balki rivojlanayotgan davlatlar uchun ham muhim infratuzilmalar yechimiga aylanganini aytish lozim. Qo‘shnilarimiz hisoblangan Qozog‘iston va Tojikistonda ham ushbu amaliyot keng qo‘llanilib, yo‘l tirbandliklarini kamaytirish, xavfsizlikni oshirish va zamonaviy xizmatlarni taqdim etish nuqtayi nazaridan undan samarali foydalanilmoqda. Ushbu yo‘llarni barpo etish va boshqarish ko‘p hollarda davlat-xususiy sherikchilik (Public–Private Partnership – PPP) asosida amalga oshirilgan. Bu esa davlat tomonidan yirik infratuzilma uchun katta budjet ajratmasdan turib, xususiy sarmoya orqali zamonaviy, xizmatlarga boy, yuqori sifatli avtomagistrallarni barpo etish imkonini beradi. Aynan ushbu model orqali moliyaviy barqarorlik, uzoq muddatli xizmat, innovatsion texnologiyalar va operativ boshqaruvni ta’minlash ko‘zda tutilgan. Pullik avtomagistral yo‘llar ayni paytda zamonaviy infratuzilmaning ajralmas qismi ham bo‘lib, ular global transport tizimining kelajakda asosiy rol o‘ynashiga xizmat qiladi. Ko‘rinib turibdiki, to‘lovli yo‘llar tizimi samarali yo‘l boshqaruvini shakllantirish, ekologik ta’sirni kamaytirish va budjet yukini yengillashtirishda xalqaro darajada ham o‘zini oqlagan yondashuvdir. Eng asosiysi, ushbu model fuqarolarda mulkdorlik hissini va jamoat mulkiga nisbatan mas’uliyatni kuchaytirmoqda.

Shuningdek, bu kabi tashabbuslar orqali jamiyatda mulkka, infratuzilmaga nisbatan ehtiyotkorlik, mas’uliyat va hamkorlik ruhi ham shakllanadi. Bir so‘z bilan aytganda, yo‘llardan foydalanish madaniyatini yuksaltirish, davlat va jamiyat o‘rtasidagi manfaatlar muvozanatini ta’minlash – "Milliy tiklanish" uchun eng ustuvor vazifalardan biridir. Shuning uchun ham fraksiyamiz a’zolari tomonidan yo‘l sifatini nazorat qilish vazifasini faqat mahalliy hokimiyat organlariga yuklashning oldini olish zarurligi alohida ta’kidlandi. Zero, ayrim hududlardagi vaziyat va ish yuklamalari miqdori bu mas’uliyatni faqat mahalliy darajada hal etish imkonini bermaydi. Shu bois, Avtomobil yo‘llari qo‘mitasi ham yo‘llarni saqlash va nazorat qilishda mas’ul organ sifatida javobgarlikni o‘z zimmasiga olishi lozim.

Xulosa o‘rnida aytish lozim: fraksiya yig‘ilishida bir ovozdan ta’kidlanganidek, avtomobil yo‘llari nafaqat transport vositalarining harakati uchun, balki milliy iqtisodiyotimiz barqarorligi, xalqning yashash sifati va taraqqiyotimizning ajralmas qismi hamdir.

Elyorbek KELDIYOROV,

O‘quv, tadqiqot va tahlil markazi xodimi