Yangi O‘zbekistonda amalga oshirilayotgan siyosiy, huquqiy hamda ijtimoiy-iqtisodiy modernizatsiya jarayonlarining markazida inson qadri, huquq va erkinliklarini ta’minlash g‘oyasi ustuvor ahamiyat kasb etadi. Mamlakatimizda inson huquqlarini ta’minlash va himoya qilish sohasidagi faoliyat bosqichma-bosqich yangi, yanada yuqori pog‘onalarga ko‘tarilmoqda. Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyev ta’kidlaganidek, “Hech kimning unutishga haqqi yo‘q — qonun talablari va inson huquqlari — biz uchun oliy qadriyat”. 2030-yilgacha inson huquqlari bo‘yicha Milliy strategiya: yangi loyiha tayyor, oldingi hujjat bajarildi Yurtimizda “Atrof-muhitni asrash va “yashil iqtisodiyot” yili”, deb e’lon qilingan 2025-yilning yarmi ortda qoldi. Ayni davrda O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2025-yil 30-yanvardagi farmoni bilan tasdiqlangan “O‘zbekiston — 2030” strategiyasini “Atrof-muhitni asrash va “yashil iqtisodiyot” yili”da amalga oshirishga oid davlat dasturi doirasida hayotimizning barcha soha va tarmoqlarida keng ko‘lamli yangilanishlar amalga oshirildi. Xususan, joriy yilning birinchi yarmida Inson huquqlari bo‘yicha O‘zbekiston Respublikasi Milliy markazi tomonidan “Inson huquqlari bo‘yicha O‘zbekiston Respublikasining 2030 yilgacha bo‘lgan Milliy strategiyasi” loyihasi ishlab chiqildi. Yangi Milliy strategiya loyihasini takomillashtirish maqsadida o‘ndan ortiq tadbir — milliy va xalqaro darajadagi maslahatlashuvlar o‘tkazildi.

Bitta misol: 30-aprel kuni Milliy strategiya loyihasi bo‘yicha o‘tkazilgan milliy maslahatlashuvlarda vazirlik va idoralar, inson huquqlari bo‘yicha milliy institutlar, fuqarolik jamiyati institutlari, ilmiy-o‘quv muassasalari vakillari, shuningdek, ishchi guruh hamda Milliy markaz huzuridagi Jamoatchilik kengashi a’zolari qatnashdi. Muhokamalarda loyihani takomillashtirish yuzasidan bildirilgan bir qator amaliy takliflar inobatga olindi.

Avvalgi Milliy strategiya — Inson huquqlari bo‘yicha O‘zbekiston Respublikasi Milliy strategiyasining ijrosi yakunlanmoqda. Milliy markaz tomonidan ushbu hujjatning bajarilishi har chorakda monitoring qilib borildi. Milliy strategiya doirasida, jumladan, 33 ta qonun hujjati loyihasini ishlab chiqish nazarda tutilgandi. Ushbu hujjatlar loyihalarining 2020-yilda — 20 tasi, 2021-yilda — 8 tasi, 2022-yilda — 3 tasi, 2023-yilda — 2 tasi ishlab chiqildi. O‘z navbatida, 2025-yilning birinchi yarmida 8 ta qonun, Prezidentning 11 ta farmon va qarori hamda Vazirlar Mahkamasining 6 ta qarori qabul qilindi. Yangi Milliy strategiya nima uchun ishlab chiqildi, degan savol tug‘ilishi tabiiy. Gap shundaki, 2020 yilda qabul qilingan Inson huquqlari bo‘yicha O‘zbekiston Respublikasi Milliy strategiyasini amalga oshirish inson huquqlarini himoya qilish masalasining davlat siyosatida ustuvor ahamiyat kasb etishini ko‘rsatib berdi, shuningdek, mamlakatimizning ushbu sohada rivojlanishiga ulkan hissa qo‘shdi. Jumladan, inson huquqlari va manfaatlarini himoya qilishga qaratilgan 58 ta qonun, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 57 ta farmon va qarori, Vazirlar Mahkamasining 29 ta qarori qabul qilindi. Yangi tahrirdagi Konstitutsiyamizda inson huquqlari va erkinliklari kafolatlariga taalluqli normalar takomillashtirilib, inson huquqlari bo‘yicha milliy institutlarga konstitutsiyaviy maqom berildi. O‘zbekiston 2021-2023-yillarda BMTning Inson huquqlari bo‘yicha kengashi a’zosi sifatida ushbu xalqaro tuzilma faoliyatida faol ishtirok etdi. O‘z navbatida, “O‘zbekiston — 2030” strategiyasida belgilangan ustuvor yo‘nalishlardan kelib chiqqan holda, inson huquqlari sohasidagi davlat siyosatini yanada rivojlantirish, inson huquqlari va erkinliklarini ta’minlash mexanizmlarini takomillashtirish, fuqarolik jamiyati institutlarining ushbu sohadagi ishtirokini kengaytirish taqozo etilmoqda.

Bu dolzarb talab, shubhasiz, O‘zbekiston Respublikasining inson huquqlarini himoya qilishning ustuvor yo‘nalishlarini belgilab beradigan huquqiy hujjat qabul qilinishini kun tartibiga qo‘ymoqda deb hisoblaymiz. Jahon andozalari va xalqaro huquq normalariga asoslanib... Bugungi globallashuv va raqamli transformatsiya jarayonlari fonida inson huquqlarini himoya qilish borasidagi muammolar yanada murakkab tus olayotir. Yangi ijtimoiy munosabatlarning shakllanishi, axborot oqimining keskin ortishi, texnologiyalar ta’sirining kuchayishi inson huquqlari sohasidagi siyosat va amaliyotni qayta ko‘rib chiqish, zamonaviy yondashuvlarni joriy etishni talab etmoqda. Shu nuqtayi nazardan, Milliy markazning ilmiy tadqiqot ishlari jahon andozalari va xalqaro huquq normalari asosida olib borilyapti. Ayniqsa, ta’lim va malaka oshirish sohalarida keng qamrovli ishlar amalga oshirilmoqda. Davlat organlari xodimlari, fuqarolik jamiyati institutlari vakillari hamda sohaning boshqa manfaatdor subyektlari uchun maqsadli o‘quv kurslari, seminar-treninglar va malaka oshirish dasturlari tashkil etilmoqda. Bu ma’rifiy tadbirlar ishtirokchilarning bilim va ko‘nikmalarini mustahkamlash, inson huquqlari sohasidagi xalqaro amaliyot bilan tanishish imkonini beradi.

Milliy markaz tomonidan 2025-yilning birinchi yarmida Ichki ishlar vazirligi hamda Bosh prokuratura bilan hamkorlikda “Qiynoqqa solishga qarshi kurashish: xalqaro amaliyot va milliy tajriba” mavzusida Jizzax, Sirdaryo, Navoiy va Toshkent viloyatlarida o‘tkazilgan mashg‘ulotlarda tezkor-qidiruv, tergovga qadar tekshiruv, surishtiruv va dastlabki tergov faoliyatini amalga oshiruvchi organlar, shuningdek, viloyat, tuman (shahar) sudi sudyalari hamda sud apparati xodimlaridan iborat 300 nafarga yaqin tinglovchi ishtirok etdi. Fuqarolarning Inson huquqlari umumjahon deklaratsiyasi prinsip va normalari to‘g‘risidagi bilimini oshirish bo‘yicha zarur ishlar amalga oshirilmoqda. Yanada e’tiborlisi, joriy yilda xalqaro hamjamiyat Irqiy kamsitishning barcha shakllarini tugatish to‘g‘risidagi konvensiyaning 60-yilligi hamda Pekin deklaratsiyasi va Harakatlar platformasi qabul qilinganining 30-yilligini keng nishonlamoqda. Shu munosabat bilan mazkur xalqaro shartnomalarning asosiy ahamiyatini ta’kidlash hamda bugungi kunda yuzaga kelayotgan kamsitishlarning oldini olish uchun samarali va innovatsion amaliyotlar bo‘yicha keng qamrovli kampaniya olib borish maqsadida hamkor vazirlik, idora va tashkilotlar ishtirokida Tadbirlar dasturi ishlab chiqildi va izchil bajarilayotir. Milliy markaz tomonidan BMT Xotin-qizlarni kamsitishning barcha shakllariga barham berish to‘g‘risidagi konvensiyasi matni o‘zbek, qoraqalpoq va rus tillarida nashr etildi. Shu yil 29-yanvarda Inson huquqlari uyida ushbu kitobning taqdimoti o‘tkazildi. Inson huquqlarini himoya qilish va ushbu sohada ilmiy-amaliy tadqiqotlar olib borishni tashkil etish maqsadida joriy yilning o‘tgan davrida Ichki ishlar vazirligi Malaka oshirish instituti, Favqulodda vaziyatlar vazirligi akademiyasi va Huquqni muhofaza qilish akademiyasi bilan o‘zaro hamkorlik to‘g‘risida memorandum imzolandi. Monitoring va ekspertiza Inson huquqlari bo‘yicha xalqaro va mintaqaviy tuzilmalar tomonidan berilgan tavsiyalar mamlakatda inson huquqlari va erkinliklarini ta’minlash borasida amalga oshirilayotgan islohotlarning xalqaro standartlarga moslashuvida muhim o‘rin tutadi. Inson huquqlari sohasidagi xalqaro majburiyatlar doirasida O‘zbekiston Respublikasi tomonidan tavsiyalarning bajarilishi holati muntazam ravishda monitoring qilib borilmoqda.

O‘tgan olti oyda inson huquqlarini himoya qilish bo‘yicha BMTning ustav va shartnomaviy organlari hamda boshqa mexanizmlarining tavsiyalarini amalga oshirish maqsadida 4 ta Milliy harakatlar rejasining ijrosi o‘rganildi. O‘zbekistonda inson huquqlari bo‘yicha xalqaro standartlar milliy qonunchilik va huquqni qo‘llash amaliyotiga muntazam tatbiq etilyapti. Normativ-huquqiy hujjatlarning loyihalarini inson huquqlari bo‘yicha ekspertizadan o‘tkazish yo‘lga qo‘yilgan. Joriy yilning birinchi yarmida 30 ta normativ-huquqiy hujjat mazkur ekspertizadan o‘tkazildi. Inson huquqlari sohasidagi xalqaro majburiyatlar doirasida O‘zbekiston Respublikasi tomonidan tavsiyalarning bajarilishi holati muntazam ravishda monitoring qilib boriladi. Keyingi olti oyda xalqaro va mintaqaviy tuzilmalarning tavsiyalari bajarilishi holati yuzasidan 3 ta monitoring o‘tkazildi. Xususan, Milliy markaz tomonidan Oila va xotin-qizlar qo‘mitasi bilan hamkorlikda Navoiy viloyatida xotin-qizlar huquqlari amalga oshirilishi bilan bog‘liq muammolar aniqlanib, ularning odil sudlovdan foydalanishi va huquqlarini himoya qilishda huquqni muhofaza qiluvchi organlar faoliyatining samaradorligi darajasi o‘rganildi.

Bundan tashqari, Iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy huquqlar to‘g‘risidagi xalqaro pakt qoidalarining bajarilishi, shuningdek, jismoniy va yuridik shaxslarning mulk huquqlari kafolatlarini ta’minlash, yer uchastkalarini olib qo‘yish hamda kompensatsiya berish tartibi ijrosi ustidan Buxoro viloyatida monitoring o‘tkazildi. O‘tgan olti oyda O‘zbekiston Respublikasida Inson huquqlari sohasidagi milliy ta’lim dasturi ijrosi ham monitoring qilindi. Milliy markaz tomonidan Jizzax va Sirdaryo viloyatlaridagi ta’lim muassasalarida “Inson huquqlari”, “Ayollar huquqlari” va “Bola huquqlari” o‘qitilishi sifati o‘rganildi. Bunday monitoringlar jarayonida, bir tomondan, amalga oshirilgan ishlar tanqidiy-tahliliy asosda atroflicha o‘rganilsa, ikkinchi tomondan, ijro bilan bog‘liq muammoli masalalar, taklif va tavsiyalar ham alohida qayd etiladi. Bu, o‘z navbatida, inson huquqlari sohasidagi islohotlarning shaffofligi va natijadorligini ta’minlashda muhim ahamiyat kasb etadi

Davlat va fuqarolik jamiyati institutlari bilan aloqalar Inson huquqlari va erkinliklarini ta’minlash sohasida samarali faoliyat yuritish maqsadida davlat hamda fuqarolik jamiyati institutlari o‘rtasidagi o‘zaro hamkorlik muhim ahamiyat kasb etadi. Milliy markaz ushbu jarayonda markaziy bog‘lovchi bo‘g‘in sifatida faoliyat yuritib, davlat organlari, nodavlat notijorat tashkilotlari, ommaviy axborot vositalari va fuqarolik jamiyatining boshqa institutlari bilan doimiy muloqot va hamkorlikni yo‘lga qo‘ygan. Ushbu hamkorlik huquqiy ta’limni rivojlantirish, inson huquqlari bo‘yicha monitoring o‘tkazish, milliy qonunchilikni xalqaro standartlarga moslashtirish, aholining huquqiy xabardorligini oshirish kabi yo‘nalishlarda amalga oshirilmoqda. Jumladan, turli davlat idoralari vakillari, fuqarolik jamiyati institutlari faollari va xalqaro ekspertlar inson huquqlariga oid milliy harakatlar rejalari va dasturlarni ishlab chiqishda faol ishtirok etmoqda. O‘zbekiston inson huquqlari sohasida bir qator xalqaro shartnomalarga qo‘shilgan bo‘lib, ulardan kelib chiqadigan majburiyatlarni bajarish davlatning ustuvor vazifalaridan biri hisoblanadi. Bu borada Milliy markaz muhim muvofiqlashtiruvchi organ sifatida faoliyat yuritadi hamda ushbu majburiyatlarni amalga oshirishda fuqarolik jamiyati institutlari bilan yaqin hamkorlikni yo‘lga qo‘ygan.

Shu yil boshida Milliy markaz huzuridagi Jamoatchilik kengashi nizomi tasdiqlanib, uning faoliyati qayta tashkil etildi. Jamoatchilik kengashi tarkibi shakllantirildi va Kengashning birinchi majlisi o‘tkazildi. Joriy yilning o‘tgan davrida BMTning ustav organlari va shartnomaviy qo‘mitalari mulohaza va tavsiyalari amalga oshirilishini o‘rganish bo‘yicha tashkil etilgan monitoringlarda ham Jamoatchilik kengashi a’zolari va fuqarolik jamiyati institutlari vakillari faol ishtirok etdi. Hamkorlikni mustahkamlashda muhim platforma Milliy markazning “Inson huquqlari uyi” o‘tgan yil dekabrda rasman ochildi. Ushbu ma’rifat maskani inson huquqlari sohasida ta’lim, axborot tarqatish, huquqiy madaniyatni oshirish va xalqaro hamkorlikni mustahkamlashda muhim platforma vazifasini bajarmoqda. Bu yerda shu vaqtgacha Milliy markaz tomonidan yangi chop etilgan adabiyotlarning taqdimotlari, kitoblar tuhfa etish tadbirlari, inson huquqlariga oid o‘quv mashg‘ulotlari, turli mavzularga oid mahorat darslari, uchrashuvlar, davra suhbati va ma’naviy-ma’rifiy tadbirlar o‘tkazildi. Birinchi yarim yillikda “Inson huquqlari uyi” tomonidan hududlardagi axborot-kutubxona markazlari hamda turli idora va tashkilotlarga 380 nomdagi 1,5 mingga yaqin inson huquqlariga oid adabiyot beg‘araz taqdim etildi. Shuningdek, 2,5 mingga yaqin nomdagi 4 ming 200 dan ortiq nusxa adabiyot IRBIS dasturiga kiritilib, ularning elektron katalogi yaratildi. Inson huquqlarini himoya qilish va ularni targ‘ib etishda axborot siyosati hamda madaniy-ma’rifiy ishlar muhim o‘rin tutadi. Bu yo‘nalishlarda jamoatchilikning huquqiy ongi va madaniyatini yuksaltirish, inson huquqlari sohasida xolis va ishonchli ma’lumotlar tarqatish, shuningdek, ijtimoiy adolat va bag‘rikenglik g‘oyalarini mustahkamlash Milliy markaz faoliyatining ustuvor yo‘nalishlaridan biridir. Milliy markaz ommaviy axborot vositalari, internet platformalari va ijtimoiy tarmoqlar orqali inson huquqlari bilan bog‘liq muhim mavzularda maqolalar, intervyu, videorolik va tahliliy materiallar tayyorlab, aholiga yetkazib kelmoqda. Joriy yilning birinchi yarmida 2 ming 800 ga yaqin axborot Milliy markaz rasmiy saytiga joylashtirilgani ham fikrimizning amaliy tasdig‘idir. Jamiyatda huquqiy savodxonlikni oshirish va huquqni himoya qilish madaniyatini rivojlantirishga qaratilgan adabiyotlarni tayyorlash va chop etish bo‘yicha tizimli ishlar qilinmoqda. Keyingi olti oyda 13 ta nomda bosma va elektron nashrlar chiqarildi. Bunda uchta asosiy yo‘nalish — inson huquqlari sohasidagi xalqaro hujjatlar to‘plamlarini davlat tilida nashr etish, o‘quv adabiyotlarini tayyorlash, shuningdek, ma’rifiy materiallarni nashr etishga alohida e’tibor qaratildi. Bundan tashqari, Milliy markaz muassisligidagi “Demokratlashtirish va inson huquqlari” hamda Milliy markaz hammuassisligidagi “Ijtimoiy fikr. Inson huquqlari” jurnallarining ikkitadan soni nashrdan chiqdi.

Natijalar va samaralar O‘zbekiston BMTning asosiy inson huquqlari bo‘yicha xalqaro shartnomalariga qo‘shilgan. Inson huquqlari sohasida xalqaro va mintaqaviy tashki[1]lotlar hamda tuzilmalar, xorijiy mamlakatlar milliy institutlari bilan hamkorlik yaxshi yo‘lga qo‘yilgan. Joriy yil boshidan Milliy markaz direktori BMT Inson huquqlari qo‘mitasida saylangan a’zo sifatida o‘z faoliyatiga kirishgan bo‘lsa, direktorning birinchi o‘rinbosari 2025-2028-yillarga Islom hamkorlik tashkiloti Inson huquqlari bo‘yicha mustaqil doimiy komissiyasiga a’zo etib saylandi. BMTning Inson huquqlari bo‘yicha Oliy komissari Boshqarmasi, BMT tizimidagi dasturlar, fondlar va ixtisoslashtirilgan muassasalari bilan hamkorlikni mustahkamlash maqsadida qator tadbirlar tashkil etildi. BMT Inson huquqlari bo‘yicha kengashining maxsus tartib-taomillari (protseduralari) bilan amaliy hamkorlik izchil davom ettirilmoqda. Shuningdek, 2025-yilning birinchi yarmida Milliy markazga BMT Inson huquqlari bo‘yicha kengashi maxsus ma’ruzachilaridan hamda yakka tartibdagi murojaatlar bo‘yicha jami 60 ta hujjat kelib tushdi. Ularda keltirilgan masalalar yuzasidan vazirlik va idoralar tomonidan taqdim etilgan ma’lumotlar asosida Milliy markaz tomonidan javob xati tayyorlanib, maxsus ma’ruzachiga taqdim etildi. Qolgan murojaatlar yuzasidan tegishli vazirlik hamda idoralar bilan hamkorlikda ish olib borilmoqda. Ushbu jarayonda murojaatlarda ko‘tarilgan masalalarning huquqiy va amaliy jihatlari puxta tahlil qilinib, xalqaro majburiyatlar hamda milliy qonunchilik talablariga muvofiq ravishda munosabat bildirilishi ta’minlanmoqda. Yevropada xavfsizlik va hamkorlik tashkiloti (YEXHT) bilan hamkorlik doirasida Termiz va Farg‘ona shaharlarida Jazoni ijro etish departamenti tibbiyot xodimlari va Respublika sud-tibbiy ekspertiza ilmiy-amaliy markazi sud-tibbiy ekspertlari uchun seminar-trening o‘tkazildi.

O‘tgan davrda inson huquqlari sohasida xalqaro hamkorlikni mustahkamlash doirasida Milliy markaz vakillari AQSH, Ozarbayjon, Qatar, Belgiya, Shveysariya, Rossiya, Qozog‘iston va Turkmaniston kabi davlatlarga tashrif buyurdi. O‘z navbatida, inson huquqlari sohasida xalqaro tajriba almashish hamda samarali aloqalarni davom ettirish maqsadida Milliy markazga xalqaro hamkorlarning qator tashriflari amalga oshirildi. Milliy markaz bilan Vengriya Asosiy huquqlar bo‘yicha vakili o‘rtasida o‘zaro anglashuv memorandumi imzolandi. Bundan maqsad, xorijiy hamkorlikni yana[1]da rivojlantirish, eng yaxshi amaliyot va axborotlar, jumladan, inson huquqlari sohasida qabul qilingan qonun hujjatlari to‘g‘risida ma’lumotlar almashishdan iborat ekanini ta’kidlash lozim. Muxtasar aytganda, joriy yilning birinchi yarmida mamlakatimizda inson huquqlarini himoya qilishning huquqiy asoslari yanada mustahkamlandi. Ushbu sohadagi institutsional mexanizmlar takomillashtirildi va xalqaro standartlarga mos ravishda samarali amaliyotlar joriy etildi. Shu bilan birga, inson huquqlari sohasida milliy strategik hujjatlar ijrosi, jumladan, milliy harakat rejalari va sohaviy dasturlarning amaliyotga tatbiq etilishiga alohida e’tibor qaratildi.

Akmal SAIDOV,

Inson huquqlari bo‘yicha

O‘zbekiston Respublikasi Milliy markazi direktori,

akademik