Kitoblarda axloq, tarix, ta’lim, ilm-urfon mujassamlashadi. Qadimgi Misr, Bobil, Shumer, Yunon, Hind, Xitoy zamonlaridan beri shunday: insoniyatga muallim va ustoz bo‘lgan “Gilgamesh”, “Mahobhorat”, “Illiada”, “Eneida”, “Ayyub nidosi” singari asarlarda ham eng qadim axloq, tarix va mashaqqatli tajribalar tajassum topgan. Biz hali-hanuzgacha o‘zimizni qidirib, ulardan topamiz. Insoniyatning eng yaxshi odamlari ham doim izlangan. Odissey kabi. Bizga ajdodlardan qidirish meros qoldi.

Bizning XXI asrda juda katta-katta, qalin-qalin kitoblar chiqarish keng rasm bo‘ldi. Bu kitoblarning barchasi go‘yo vaqt — insonga berilgan g‘oyatda cheklangan vaqt bilan basma-bas musobaqa o‘ynayotganday. Bu kitoblar jamiyat — tirik odamlar o‘qisin, o‘qiydi degan olijanob niyatda katta mehnatlar qilib, ulkan mablag‘ evaziga, po‘rim holda nashr etilgan. Eng muhimi, endi ularni qunt bilan o‘qib, fikr-xulosa chiqarish lozim. Ammo qani vaqt topib o‘qiydigan azamat yigit-qizlar, millat g‘amini yeb, kuyib-yonayotgan mardu maydonlar? O‘zimdan qiyos qilsam, ularning ko‘z o‘ngimda, qo‘l ostimda turgan yal-yal yongan zarhal, nuroniy siymolariga qarab to‘ymay, g‘am-anduhga botaman: “Qachon o‘qiymiz? Bu axir ulug‘ Mehmet Okif Ersoy-ku, bu axir uning millat taqdirini jamlagan mislsiz “Safahot”i-ku! Mana bu esa benazir donishmand Mehmet Fuad Ko‘prulu-ku! Uning ilmi donishi gurkirab, tinmay o‘ziga chorlayotgan “Turk adabiyotida ilk mutasavviflar”i-ku! Yopiray, ilm cho‘qqilari ham shu qadar zalvorli va shu qadar ko‘k bilan tutash zirvalar hosil qiladimi! Qidirish shunchalar bo‘lar ekan-da! Qodiru qadarga yetkazish shunchalar fasonasoz jamol kasb etib, kamol topa olar ekan-da! Yaqinda bu asl kitobning o‘zbekcha tarjimasini menga keltirganlarida, uni tavof etib, dastbo‘s qildim. Chunki bu kitob haqida 50-yillardan beri eshitardim. Qulog‘imga u haqida Laziz Azizzoda, Inoyat Maqsum, Husanbek Ibodev, Solih Mutallibov, To‘xtasin Jalolovning so‘zlari, g‘aroyib ma’lumotlari qo‘rg‘oshinday quyilib qolgandi. Bular go‘yo yo‘q bo‘lib ketgan mamlakatning jozib g‘uboriday tuyulardi menga. Yana chunonchi, Abdulhaq Homid she’rlari, Ziyo Ko‘kalpning sirli “Turk adabiyoti” kitobi haqidagi xotiralar ham shular jumlasidan.

Kunlar keldi. Bir shoirimiz madfun deb atagan Turkiston yer qa’ridan ko‘tarildi. Xuddi okeanlar zulumotidan quyosh tomon chiqib kelib, jamiki jamoli jahonaro, uzori gulgun namoyon qilganday bo‘ldi. Men Prezidentimiz ko‘targan, qo‘llagan va rivojlantirgan turk birligi, Markaziy Osiyo mamlakatlari va xalqlari birligi, birdamligi g‘oyasini, uning ilk amaliy faoliyati namunalarini tamomi sofdil xalqlar dillariga chin malham, yabruxus sanam deb qabul qildim va Turon tirilish pallasi kelganini juda aniq his etdim. Turon, Turkiston, turkiy xalqlar birligi g‘oyasi hilpirab turgan tarix pallasida xuddi Atlantida qit’asi kabi samo va yer quchog‘idan chiqdi.

Men shunday mislsiz damlarda taniqli jamoat arbobi, nigohi teran publitsist, jahon siyosati maydonlarida zehni muzyorar kemadek harakat qiladigan siyosatshunos Qudratilla Rafiqovning “Millatparvar” degan chuqur zamonaviy asarini hamda “Yangi O‘zbekiston” gazetasining 2025-yil 24-iyul sonida chop etilgan, “Berliner Zeitung” nashri Geosiyosat bo‘limi rahbari Tomas Fasbender bilan bo‘lib o‘tgan suhbatini o‘qidim. Ko‘z o‘ngimda tarix va tarixiy shaxsning olmos qirralari yorqin namoyon bo‘ldi. Jadid ma’rifatining tarixiy damlari, bu buyuk milliy erkning uyg‘oqlik, istiqlol va adolat safiga qudratli kuch kabi kirib borishi shunday hodisaki, uni boshqa bir narsa bilan tenglashtirish, qiyosini topish nihoyatda qiyin. Ammo bu tarix nihoyat yuzaga chiqdi. Atlantida o‘z shavqu shavkati, shukuhi, sharafi bilan ustuvor bo‘ldi. U ajoyibun-nafois ishlari bilan olamda barqarorlik kasb etmoqda. Nechuk suyunmaylik? Nechuk har bir o‘zbekistonlik taqdiriga umid va ishonch bilan qaramaylik? Men mana shu batamom real voqelik namunasi bo‘lgan “Millatparvar”- ga, turk, qozoq, qirg‘iz, tojik, qoraqalpoq, ozar, tatar va boshqa qardosh-jondosh xalqlar adiblarining haq va erk ovozi chin jo‘rovoz bo‘lib yangrayotgan asarlariga nega ilk bora Jo‘rovoz Erk deya topinmayin. Ha, ilk bora tarixda ozodligimiz chin ma’noda Jo‘rovoz Erk kabi jaranglamoqda. Barcha faryodlar, sayhalar, nolalar, nidolar endilikda Jo‘rovoz Erk darajasiga ko‘tariladi. Ya’ni barcha ijtimoiy sadolar xalqlarning jo‘rovoziga aylandi. U xalqning yuragidan chiqmoqda. Bunga bizning turli shakldagi ommaviy kitobxonliklarimiz ham sabab bo‘lmoqda.

Jamiyatning keyingi yillardagi kitobxonlik, kitob o‘qish va bularning keng, izchil targ‘iboti bilan bog‘liq sa’y-harakatlari muayyan bosqichga yetdi. Yetti-o‘n yoshida kitob targ‘iboti nashidalarini boshidan kechirgan nihollar bugun yetuk o‘smir, balog‘at yoshiga yetgan yigit-qizlarga aylandi. Matbuot va televideniyeda ularning biyron-biyron so‘zlarini, fikrlarini ko‘pchilik eshitib turibdi. Bu biyronlar, yana ham aniqroq qilib aytsak, fikrlovchi, ma’ruza qilishga qobil, 18 ga kirgan, gapning ega-kesimini ajrata oladigan yoshlar, aytaylik, o‘n milliondan qancha foizni tashkil etarkan? Buni hisoblash qiyindir, ammo xomcho‘t qilish mumkin. Kitobxonliklarimizning eng ta’sirli natijasi, mahsuli — bu, haqiqatan, biyron yoshlar, fikrchan yangi nasl. Ular yangi ijtimoiy hodisalarning o‘ziga xos, original ifoda usulini topishga o‘rganmoqda. O‘z tesha tegmagan fikr-mulohazalarini o‘rtaga qo‘ymoqda. Fiziklar tili bilan aytganda, o‘z fikr maydonlarini yaratishga intilmoqda.

Men ko‘p muassasalar, maktablar, o‘quv dargohlari, ijodiy tashkilotlar, kutubxonalar, viloyatlardagi kitobxonlik anjumanlarida qatnashishga harakat qilaman. Ochig‘ini aytishim kerak, kitobxonlik anjumanlari oxirgi paytlarga kelib bir xil qolipga tushib qolgan. Xuddi yosh adib Furqat Alimardonning “Qorakuya” qissasida tasvirlanganidek. Kitobxonlik yig‘ilishida maktab direktori so‘z aytadi, ma’naviyatchi ma’ruza qiladi, mehmon shoir she’r o‘qiydi, adib yangi asarining yozilish tarixini hikoya qilib beradi va nihoyat, o‘quvchi yoshlar adabiyot namunalaridan yod o‘qiydi. Hamma yerda mana shu sxema urf bo‘lgan va kitobxonlik shu bilan tugaydi. Hamma yelkasidan bu vazifa soqit bo‘lganidan yengil tortadi. Ko‘pdan ko‘p taqdimotlar esa (kitobxonlik anjumanlarida eng ko‘p uchraydigan yig‘ilish turi) yangi chiqqan kitob hali tarqalib ulgurmay, ellikyuzta kitob ishqibozi ham o‘qib yoki qo‘lida salmoqlab ko‘rmay, mutlaqo tayyorgarliksiz o‘tkazilaveradi. Oti — taqdimot! Albatta, bunday xo‘jako‘rsinga qilingan taqdimotlarning foydasi juda oz! Yangi kitobning ichiga kirib ulgurmaysiz. Juda yuzaki, qoniqarsiz taassurotlar sizni uzoq vaqt tark etmaydi. Sovigan hafsala bilan yurasiz.

Lekin men boshqacha taqdimotda ham bo‘ldim. Unda kitob taqdimoti ziyolilar, muxlislar uchun ma’naviy-ma’rifiy bayram tusini oldi.

Xayriddin Sultonning “Osmoni falaklarda” deb nomlangan, yangi nashrdan chiqqan kitobining “O‘zbekfilm” klubida o‘tgan taqdimotida qatnashib, rosti, qattiq mutaassir bo‘ldim. Davra oybekona sha’n edi. Olimlar so‘ylaydi — har birida haqiqat ma’vosidan bir chizgi. Kinoepizodlar qo‘yildi — har epizodda bir qodiriycha tugun, musiqiy jonbaxsh yirik anduh. Davrada Shukur Xolmirzayev, O‘tkir Hoshimov, Umarali Normatov ruhi anjuman fayzidan zavqlanayotganday namoyon bo‘lib kezib yurardi. Anjumandan keyin bu baland zavq uzoq vaqt davom etdi. Odamlar go‘zallik shavqini ancha vaqtgacha tark etgisi kelmaydiganday edi. Mutasaddilar anjumanning chin zavq bag‘ishlaydigan ruhini, taqdimot kayfiyatini yaratishgan va puxta tayyorgarlik ko‘rgandi. Bunday kitobxonlik taqdimotlari bir umr esdan chiqmaydi. Biz, kitobsevarlar, shunday yorqin, san’atkorona natijadorlikni orzu qilmaymizmi? Asosiy ko‘zlagan maqsadimiz ham shu emasmi, axir? Natijadorlik taqdimotdan so‘ng matbuot sahifalarida davom etdi. Otabek Bakirov “Jadid” gazetasida hayajonli bir badia yozdi, unda quyidagi so‘zlar e’tiborimni tortdi: “Bir kishilik avtohalokat” hikoyasini esa yangi kitobning qalbi deb o‘yladim. Hikoya Chingiz Aytmatovning “Jamila”, “Sarvqomat dilbarim” qissalari, Stendalning “Parma ibodatxonasi” romani va Lev Tolstoyning “Anna Karenina” epopeyasini eslatadi”. Yana muallif quyidagicha davom etadi: “Umuman olganda, har doim ham yaxshi yo yomonga ajratish to‘g‘rimi? U holda, — deydi tamomila hayratlanib badia muallifi, — nisbiylik nazariyasi qayerda qoladi?”. “Yig‘lay-yig‘lay tugatdim oxir” deb nomlangan ushbu badia g‘oyatda kutilmagan va tutilmagan fikrlar bilan limmo-lim. Men esa o‘quvchi, haqiqiy zamonaviy kitobxon muhokamasi mana shunday o‘y-xayol, zavqu shavqqa boy bo‘lishi kerak deb hisoblayman. Aks holda, kitobxonlik jabhasidagi muloqotlarimiz Mehrinoz Abbosova bir she’rida pisanda qilganidek, “Suhbatlarimiz mayda, hashaki”ga o‘xshab qolishi xavfi olijanob yo‘limizni to‘sib qo‘yishi mumkin. Endigi kitobxonlik haqiqiy o‘tyurak bo‘lishni taqozo qiladi. Qo‘yilayotgan vazifalarning miqyosi, ahamiyati, xususiyatlari shunday. Qayerda bo‘lmasin, ishbilarmonlik o‘sha dolzarb ishlarning harakatlantiruvchi markazidir.

Hozirgi damlarda O‘zbekistonda yoshlar va umuman, keng ma’noda barcha fuqarolar tayanadigan sohalar, makonlar, maydonlar naqadar katta va serqamrov! Ular butun tomirlari bilan xalqaro, transnatsional bo‘g‘inlarga ulangan. O‘zbekiston Prezidentining yaqinda, 30-iyunda Yoshlar kuniga bag‘ishlangan tantanali marosimda so‘zlagan katta miqyosdagi nutqida bu sohadagi mamlakat va xalqning tashvishlari hamda kreativ manzaralari birma-bir yoritib berildi. Bularning barchasi bugun va kelajakda amalga oshishi uchun azamat aqllar, jasoratli, g‘ayratli aqllar tayyorlanishi zarur.

Belni mahkam bog‘laydigan yuksak salohiyatli nasllar kerak. Ufqimizda shuncha miqyosda aniq-tiniq, buyuk va bunyodkorlik ishlar rejasi! Men Prezidentimiz bayon qilgan barcha ilmiy-dasturiy ishlar faqat va faqat kitobxonlik dasturlari asosida, ularga chambarchas bog‘langan holda amalga oshadi deb umid qilaman. Bunga to‘la ishonaman. Texnologiyalar, kasb-hunarlar, ilm-urfon va estetika! Estetika ham esdan chiqmasligi lozim. Osilsang ham estetikaga osil, ha!

Prezidentimiz g‘oyalarining ko‘nikma saviyasidagi hosili — bu kitobxonlik va zamon, kelajak texnologiyalarini real aniqlikda, barcha manzaralari bilan o‘zlashtirish va original metodlarini ishlab chiqishdir. Tajribalar boyib boradi, layoqatlar borabora inson genlariga o‘tadi va salohiyatning tabiiy plazmasi, hujayrasiga aylanadi. Ko‘nikma — kitob metodikasiga doimiy intilish, tabiiy estetikaga tashnalikdir.

Hozir har bir manfaatdor kimsa o‘z ishiga taalluqli, hisob-kitobli fikrini toza so‘z bilan ifodalab aytsa, foydasi yuz chandon ortadi. Lekin shu vaqtlarda ilgari ko‘p aytilgan narsalarni, fikrlarni dam-badam takror-takror, xuddi birinchi marotaba tilga olinayotganday yozaverish va aytaverish ajab antiqa odat tusiga kirdi. Matbuot, televideniye shunday o‘zlashtirilgan, siyqasi chiqqan so‘zlar, gaplar, o‘ta mujmal, lanj mulohazalar bilan to‘lib yotibdi. Barcha sarlavhalar haddan ortiq bolaxonador. “Baxtsizlikning basharasiga qaragim kelmaydi, — deb yozishadi xonaki shoirlar. — Men baxt istayman!”. She’r, fikr baxtsizlikning betiga tik, mardona qaray olmasa, unda insonparvarlik, mehr-oqibat qayda qoladi? Jo‘n, hech narsaga arzimaydigan ezmaliklarning ijtimoiy hayotimizdagi salmog‘i katta, balki to‘qson yetti foizdir.

Holbuki, yaxshi odam fazilatlaridan biri o‘z fikr tarzini tarbiyalash, lo‘nda, ma’noli, chiroyli so‘z yuritishdir. Kitobni onda-sonda o‘qisak ham ko‘p o‘tmay esimizdan chiqarib yuboramiz, g‘ozga qancha suzmasin, suv yuqmaydi. O‘rislar bunday holatda “Kak s gusya voda” deydi.

 Shuning uchun men bu sodda fikrlarim doirasi bilan kitobxon qalbiga endi yangi yo‘llar, yangi usullar topaylik demoqchiman.

Ibrohim G‘AFUROV, O‘zbekiston Qahramoni